________________
પૂરવણી
હા
અભિવૃદ્ધિ પામતી સ્થાપત્યની વિવિધ પદ્ધતિઓનાં ખીજ નચના આગળનાં વાકાટક મંદિરામાં લેવામાં આવે છે.
સિક્કાની બાબતમાં પણ કુશાનેાના દેખાવડા સિક્કા પાડવાની પ્રથાના ત્યાગ કરી તેમણે પહેલાંની હિંદુ ઢબના સિક્કા પાડવાનું શરૂં કર્યું. આથી એમ નથી સમજવાનું કે કુશાનેાના જેવા સિક્કા પાડવાની કળા તેમનામાં નહાતી; પણ દેશનાં દુશ્મન રૂપ અને જેને તેએ અધર્મ મ્લેચ્છ ગણુતા હતા તેના સિક્કાઓનું અનુકરણ કરવાના તેમને અણુગા હતા.
વાકાટકાએ પેાતાનું રાજ્યતંત્ર ભારશિવા પાસેથી લીધું હતું અને આગળ જતાં સમુદ્રગુપ્તે એ વાકાટકોનું રાજ્યતંત્ર જ લીધું હતું. એ બંનેએ મૂળના ભારશિવેાના રાજ્યતંત્રમાં કેટલાક ફેરફાર દાખલ કર્યાં હતા. વાકાટકતંત્રમાં તેમના સીધા અમલ નીચે એક માટું મધ્યસ્થ રાજ્ય હતું. તેમાં એ પાટનગરા રહેતાં, તથા તે ઉપરાંત તેમના હાથ નીચે સંખ્યાબંધ પરંપરાપ્રાપ્ત સુબાગીરિ ભાગવતા સુબા હતા. આ સુબાએ મોટે ભાગે સમ્રાટ્ના સગા અથવા લગ્નસંબંધથી જોડાએલા સગા હતા. આ ઉપરાંત મધ્યસ્થ અને સામ્રાજ્યસત્તા ભગવતા રાજ્યનું આધિપત્ય સ્વીકારતાં સ્વતંત્ર ગણરાજ્યાનું મંડળ પણ એ તંત્રના ભાગ રૂપ હતું. ભારિશવેાના સમયમાં મધ્યસ્થ રાજ્ય અને ગણરાજ્ય મંડળ એ છે સરખી કક્ષાનાં અંગ હતાં જ્યારે વાકાટકાના સમયમાં મધ્યસ્થ રાજ્ય એ સૌથી વધારે અગત્યનું અને આગળપડતું અંગ બની ગયું હતું. વાકાટકા ધર્મે ચુસ્ત શૈવ હતા. રૂદ્રસેન ખીજાના અમલ દરમિયાન તેની પત્ની પ્રભાવતી ગુપ્ત તથા તેના સસરાના પ્રભાવ નીચે એક પેઢી સુધી વૈષ્ણવ ધર્મ ચાલ્યે, પણ ચંદ્રગુપ્ત બીજાની અસર દૂર થતાં, રાજકુટુંબમાં વળી પાછેા મૂળના જ રશૈવધર્મ ચાલુ થયેા. વાકાટક સમયનાં મંદિરાનાં ખંડિયેરા સ્પષ્ટરીતે શિવના સંહારક રૂપનાં છે. નાગ-વાકાટકોનું વિશિષ્ટ લક્ષણ તેમની શિવભક્તિ છે જ્યારે ગુપ્તોનું વિશિષ્ટ લક્ષણ તેમની વિષ્ણુભક્તિ છે.
