________________
૨૯૪
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
છાપવાળા સિક્કા ચંદ્રગુપ્ત પહેલાના સિક્કાઓ જોડે કદી જોવામાં આવતા નથી તે ઉપરથી પણ ઉપલી હકીકતને ટેકા મળે છે. એ ગાળામાં સમુદ્રગુપ્ત એક સાધારણ રાજા તરીકે સાકેતમાં અથવા તા કાશી અને સાકેત વચ્ચે કાઈ સ્થળે રહી રાજ્ય કરતા હશે. એના એ પહેલાના સિક્કાએની આગલી બાજુ માત્ર ‘રાજા સમુદ્રગુપ્ત’ એટલું જ લખાણ અને પાછલી બાજુ શિશુમાર પર ઊભેલાં ગંગાજી લેવામાં આવે છે. ગંગા અને યમુના એ વાકાટકાનાં મુદ્રાચિહ્ન હતાં. ભારશિવ રાજાએ તથા પ્રવરસેનના સિક્કાઓ ઉપર ગંગાજીનું ચિત્ર જોવામાં આવે છે. વાકાટકાના માંડલિક તરીકે સમુદ્રગુપ્તે એ મુદ્રાચિહ્ન લીધેલું હેાય એવા સંભવ છે.
આ બધી હકીકત ઉપરથી જણાય છે કે ચંદ્રગુપ્ત પહેલાના ઉદય વખતે મગધમાં રાજ્ય કરતું કુટુંબ, ભારશિયાના સામ્રાજ્યના સભ્ય રૂપ હશે. તે આશરે ઈ.સ. ૨૫૦ના અરસામાં હયાતીમાં આવ્યું હશે અને ચંદ્રગુપ્ત પહેલાએ લિચ્છવીએની મદદથી તેના હાથમાંથી પાટલીપુત્ર પડાવી લઇ ભારશિવાના આધિપત્યની તેણે અવગણના કરી હશે. આ બનાવ પ્રવરસેન પહેલાના સમયમાં થયા હશે. પ્રવરસેન પહેલાના પ્રાબલ્યના કારણે ચંદ્રગુપ્ત પહેલાની મહત્વાકાંક્ષા બહુ મર્યાદિત થઇ ગઇ હતી એટલુંજ નહિ, પણ વાકાટક રાજ્યના પંપાનગરમાં બાળ રાજા કલ્યાણવર્માએ આશ્રય લીધા હતા અને તેનીજ મદદથી તે ગાદીએ આવી ગયા હતા અને ચંદ્રગુપ્ત પહેલાને પાટલીપુત્ર છેડવાની કરજ પાડવામાં આવી હતી. કલ્યાણવર્મા ઇ.સ. ૩૪૦ના અરસામાં મગધની ગાદીએ આવ્યા ત્યાર પછી ચારેક વર્ષમાં પ્રવરસેન પહેલાનું મરણ થયું. સમુદ્રગુપ્ત માટે એ ઉત્તમ તક હતી. તેના પિતાની સિદ્ધ થવા નહિ પામેલી આર્યાવર્તના મહારાજાધિરાજ થવાની સંધિ પ્રાપ્ત થએલી તેને લાગી, અને મગધની ગાદી તેણે પાછી મેળવી. વાકાટક તથા ભારશિયાની એકત્ર ગાદીએ આવેલા રૂદ્રસેન તથા તેની કુમકે આવેલા ગણરાજાઓને યુદ્ધમાં હરાવી તેણે આર્યાવર્તમાં પેાતાની સત્તાને સર્વોપરી સ્થાપી. તેના પિતા ચંદ્રગુપ્ત પહેલાને હરાવી પાટલીપુત્રમાંથી
