________________
પૂરવણી
૨૦૫ હાંકી કાઢવામાં આવ્યો તે અરસામાં જેની મદદથી તેણે મગધની ગાદી મેળવી હતી તે લિચ્છવી જાતિઓનો પરાજય પ્રવરસેનને હાથે થએલો હશે, અને સમુદ્રગુપ્ત સમ્રા થયો તે પહેલાં લિચ્છવી જાતિનું પ્રાબલ્ય તૂટી ગયું હશે, કારણકે ચંદ્રગુપ્ત પહેલાને પાટલીપુત્ર છેવાની ફરજ પડી ત્યાર પછીના ગાળામાં સમુદ્રગુપ્ત પાડેલા સિક્કાઓમાં લિચ્છવીનું નામ કે વ્યાઘારૂઢ દેવીનું તેમનું નિશાન જોવામાં આવતું નથી. ઈ.સ. ૩૩૦ થી ૩૫૦ના ગાળામાં લિચ્છવીઓએ નેપાલમાં સ્થાનાંતર કરી ત્યાં રાજવંશ સ્થાપ્યો એ તો નક્કી જ છે. ..
આશરે ઇ.સ. ૩૪૪માં પ્રવરસેન પહેલાનું મરણ થતાં તેનો પત્ર અને નાગરાજા ભવનાગનો દૈહિત્ર રૂદ્રસેન ગાદીએ આવ્યો. આ અરસામાં સમુદ્રગુપ્ત કૌશાંબી આગળ થએલા એક જબરા યુદ્ધમાં અશ્રુત, નાગસેન તથા ગણપતિનાગ એ ત્રણ રાજાઓને હાર આપી. કૌશાંબીના વિજયસ્થંભ પરની પ્રશસ્તિ ઉપરથી આ વાત જાહેર થાય છે. એમ જણાય છે કે તેણે પ્રથમ પાટલીપુત્ર પર હુમલો કર્યો. બહુ સહેલાઈથી એ શહેર તેને હાથ ગયું તથા તેનો “કોટકુલનો રાજા કેદ પકડાયો. બળવાન નાગ યોદ્ધા ગણપતિનાગની સરદારી નીચે, અય્યત તથા નાગસેન અને બીજા રાજાઓને અલ્લાહબાદ પાસે સમુદ્રગુપ્ત સજ્જડ હાર આપી હશે. મથુરાના રાજા કીર્તિસેન જે મગધના કલ્યાણવર્માનો સસરો થતો હતો તેનો પુત્ર નાગસેન હશે એમ જણાય છે. અશ્રુતનંદિ અહિચ્છત્રમાં રાજ્ય કરતો હશે, કારણકે તે સ્થળેથી તેના સિકકા મળી આવે છે. ગણપતિનાગને ધારાધીશ કહેલો છે એટલે તે માળવાનો રાજા હશે અને ધાર તથા પદ્માવતી એવી એની બે રાજ્યધાનીઓ હશે. મથુરા, અહિચ્છત્ર તથા પદ્માવતીથી મગધરાજની કુમકે જવા, નીકળનારી સેનાઓ કુદરતી રીતે કૌશાંબી આગળ જ એકઠી થાય એ દેખીતું જ છે. આ યુદ્ધને પરિણામે ગંગાની ખીણને મોટો ભાગ સમુદ્રગુપ્તને હાથ ગયો, અયોધ્યા તો તેનું મથક હતું જ; એટલે એ પાયાથી એનું રાજ્ય ઉત્તરે હરદ્વાર તથા શિવાલિક પહાડ સુધી વિસ્તરતું હતું
