________________
પૂરવણી
૨૯૩ મદદથી તેણે પાટલીપુત્ર જીતી લીધું હતું; અને પોતાને દત્તક લેનાર પિતાતુલ્ય સુંદરવને ઘાત કર્યો હતો તેથી તેને લોકો પિતૃઘાતી અને બળજબરીએ પારકું રાજ્ય બથાવી પાડનાર ગણતા હતા. વળી તેણે જેની જોડે લગ્ન કર્યા હતાં તે કન્યા મગધની નહોતી એટલું જ નહિ પણ હિંદુઓની ચાર વર્ણમાંની નહોતી. વળી તે પ્રણાલીબદ્ધ હિંદુ શાસન પદ્ધતિને અનુસરવામાં નિષ્ફળ થયો હતે. મગધના લોકે જેડે તેનું વલણ કડક અને દુશ્મનાવટ ભર્યું હતું. પાટલીપુત્રના અગ્રગણ્ય નાગરિકોને તેણે કેદ કર્યા હતા. આવી રીતે લિચ્છવીઓની સહાયથી પાટલીપુત્ર કબજે કરી મગધની રાજ્યસત્તા પિતાને હાથ કરવામાં તેણે બ્રાહ્મણરાજા વાકાટક પ્રવરસેન પહેલાની સર્વોપરી સત્તાની અવગણના કરી હતી. હિંદુઓના ધર્મશાસ્ત્રમાં બંધારણનો એક એવો કાયદો છે કે પિતૃઘાતી અથવા જુલમી રાજાનો પ્રજાએ નાશ કરવો ઘટે. આ કાયદાને અનુસરી લોકેએ માંહોમાંહે મસલત કરી બળવો કર્યો, પંપાસર ગએલા કલ્યાણવર્માને બોલાવી લીધો અને તેનો અભિષેક કર્યો.
ચંદ્રગુપ્ત પહેલાના લિચ્છવીના નામવાળા સિક્કા ઈ.સ. ૩૨૦ માં પાડેલા છે. એ ઉપરથી એમ જણાય છે કે તેણે એ અરસામાં પાટલીપુત્રને કબજે કર્યો હશે. પંપાનગરમાં સલામતી માટે મોકલી દેવામાં આવેલો કુમાર કલ્યાણવર્મા આશરે પાંચેક વર્ષને હશે. તેને બોલાવી મગધની ગાદી પર તેને અભિષેક કર્યો ત્યારે તે અભિષેકને યોગ્ય વયનો એટલે ૨૫ વર્ષને થયો હશે. આ ઉપરથી એમ જણાય છે કે ચંદ્રગુપ્ત પાટલીપુત્રનો કબજે કર્યો ત્યાર પછી લગભગ ૨૦ વર્ષે એટલે કે આશરે ઈ.સ. ૩૪૦માં આ બનાવ બન્યો હશે. ચંદ્રગુપ્ત પહેલાના લિચ્છવીના નામવાળા સિક્કા નવ વાર પડાયા લાગે છે એ ઉપરથી એમ જણાય કે તેમ થતાં લગભગ વીસ વર્ષ થયાં હશે. આમ આ બંને વાતનો મેળ બેસે છે. “કૌમુદી–મહોત્સવ” તેમજ સમુદ્રગુપ્તનો લેખ એ બંને ઉપરથી એટલું તો સિદ્ધ થાય છે કે સમુદ્રગુપ્તના અમલ પહેલાં તેના ગુપ્તવંશને પાટલીપુત્ર છોડવાની ફરજ પડી હશે. સમુદ્રગુપ્તના “વ્યાધ્ર’
