________________
૨૭૬
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ પૂણાના દાનપત્રોમાં પણ “નંદિવર્ધન નામની નોંધ છે. નાગપુરથી ૨૦ માઈલ પર આવેલું હાલનું “નગર્ધન” તે જ પ્રાચીન નંદિવર્ધન” એવો રાય બહાદુર હીરાલાલનો મત છે. પાછળના “ભારશિવો” તથા “વાકાટકો'ના સમયમાં “નંદિવર્ધન એ નામ પડવાનો સંભવ નહોતો, કારણકે તે સમયે તો તેમના નામને છેડે અંત્યપદ તરીકે “નંદિ' લખવાની રીત છોડી દેવામાં આવી હતી; પણ નાગરાજાઓ વિદિશા અને પદ્માવતી છોડીને મધ્ય હિંદ તરફ ગયા તે વખતે તો તેમના વંશની નિશાની તરીકે તેઓ “નદિ પદ ધારણ કરતા હતા. - એમ જણાય છે કે લગભગ અર્ધી સદી જેટલા સમય સુધી નાગરાજાઓ વિધ્યાની આ મેર આવેલા મધ્ય હિંદને તેમનું આશ્રયસ્થાન તથા સ્વાધીનતા રક્ષાનું તીર્થ બનાવી રહ્યા હતા. ત્યાં કુશાનો તેમને નડે એમ નહોતું. આર્યાવર્તમાંના એક રાજવંશે મધ્ય હિંદમાં કરેલા આસ્થાનાંતરની ત્યાર પછીના આર્યાવર્તના ઇતિહાસ પર બહુ ભારે અસર કરી છે. એને પરિણામે ભારશિવના અને તેમની પછી સત્તામાં આવેલા વાકાટકોના અમલમાં આર્યાવર્તનો દક્ષિણાપથના એક ભાગ જોડે સંયોગ થવા પામ્યો. ઈ. સ. ૧૦૦ થી માંડી ઇ. સ. ૫૫૦ સુધીના સમયમાં મધ્યપ્રાંતો, વિંધ્યાની પાસે આવેલા આર્યાવર્ત જોડે એટલે કે બુંદેલખંડ જેડે વણાઈ એકરૂપ થઈ ગયા. હિંદના એ બંને વિભાગોનો એ ગાઢ સંયોગ છેક આપણા સમય સુધી ચાલ્યો આવેલા છે. બુંદેલખંડને એક ભાગ તથા પ્રાચીન દક્ષિણાપથનો નાગપુરવાળો ભાગ જાતિ, ભાષા તથા સંસ્કૃતિની બાબતમાં તદ્દન ઉત્તર હિંદની છાયાવાળો હિંદુસ્તાની પ્રાંત બની ગએલો છે. આથી “આર્યાવર્તની મર્યાદા છેક ‘નિર્મલ'ની પર્વતમાળા સુધી લંબાઈ છે. નાગરાજાઓના ૬૦ વર્ષના આર્યાવર્તમાંથી થએલા દેશવટાનો આ વારસો છે. એક બાજુ નાગપુરથી પુરિકા સુધી (હાસંગાબાદ) અને બીજી બાજુએ સીઓની અને જબલપુરમાં થઈને તેઓ અનુક્રમે પૂર્વ ભાળવા અને બાગેલખંડ (રેવા) સાથે પિતાનો સંપર્ક જાળવી રાખતા હતા અને આખરે બાગેલખંડમાં
