________________
પૂરવણી
૧૮૫
નીચે કેટલાંક કુટુંબે હતાં અને તેમના તાબાના મુલકના જુદાજુદા ભાગાની સુન્નાગીરિએ તે તે કુટુંબેાના નાયકાને હાથ હતી. પદ્માવતી તથા મથુરામાંની રાજ્યસત્તા ભાગવતી નાગ કુટુંબની શાખાએ તેમની પેાતાની સ્વતંત્ર વંશ ઉપાધ સાથે ભારશિવાએ જ સ્થાપી હતી. પદ્માવતી શાખા તવંશની અને મથુરાની શાખા યદુવંશની હતી.
માળવામાં, ગુજરાત આખામાં, રજપુતાના તથા પૂર્વ પંજાબના અમુક ભાગોમાં સ્વતંત્ર ગણરાજ્યે આવી ગએલાં હતાં આ રીતે ગંગાની ખીણના પ્રદેશની પશ્ચિમે આવેલા દેશોમાં અનેક સ્વતંત્ર ગણરાજ્યા આવેલાં હતાં. માળવામાં માલવા, ગુજરાતમાં આભીરા, તથા પૂર્વ પંજાબમાં મદ્ર લેાકેાનાં એ રાજ્યા હતાં. માળવામાંના રાજ્યામાં વસતા લેાક.નાગાને મળતા લેાકેાથી વસાયેલાં હતાં. વિદિશાની આસપાસનાં રાજ્ગ્યામાં વસતા લેાક ધણા પ્રાચીન કાળથી નાગાને આદર કરતા આવ્યા હતા. વંશ તથા સંસ્કૃતિની દૃષ્ટિએ નાગલેાક તથા આ ગણરાજ્યના લોકો વચ્ચે ખૂબ સંધ હતા. આ બધાં ગણરાજ્યેા તથા બીજાં નાગરાજ્યેાએ ભારશવાનું નેતૃત્વ સ્વીકારી, તેમની સરદારી નીચે લડી હિંદમાંથી કુશાનેાને હાંકી કાઢવાના કાર્યમાં સફળતા મેળવી. શિલ્પ
ભારશિવાએ અશ્વમેધની પ્રથા ફરી ચાલુ કરી રાજકીય જાગૃતિ આણી તથા હિંદુ રાષ્ટ્રનું પુનરૂથ્થાન કર્યું એટલું જ નહિ, પણ તેમણે આખી સનાતન સંસ્કૃતિનું પુનરૂથ્થાન કર્યું. પ્રાચીન આર્ય સંસ્કૃતિનું પુનરૂત્થાન એ તેમના યુગનું વિશિષ્ટ લક્ષણ છે. તેમણે કુશાન સિક્કા પદ્ધતિને સંપૂર્ણ ત્યાગ કરી, વજન, આકૃતિ તથા છાપ મહેારની આબતમાં જૂની હિંદુ પતિના સ્વીકાર કરી, તે પાછી ચાલુ કરી. કુશાન સાલવારીને ઉપયોગ કરવા તેમણે ખેાડી દીધેા. સિક્કા પરની ચિત્ર સંજ્ઞાઆમાં તેમણે ઉપલી દષ્ટિએ ફેરફારા કર્યાં. શિલ્પમાં ‘નાગરઢ’ નામે ઓળખાતી દ્રવ્યમાં ‘નાગર’ એ શબ્દ ‘નગર’ ઉપરથી નહિં પણ ‘નાગ’ વંશના નામ ઉપરથી છે. મત્સ્યપુરાણુ પાતાના
