________________
૨૮૮
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઈતિહાસ નાગ મહારાજાઓએ નાંખે, વાકાટકોએ તેની પર હિંદુત્વની ઈમારત ઊભી કરી અને ગુતોએ તે ઈમારતને ભવ્ય અને સુશોભિત કરી.
“વાકાટકવેશ તુખારવંશ એટલે કે કુશનવંશના અંતની નેંધ લીધા પછી પુરાણ તુરત જ “વિંધ્યો'ના વંશનો નિર્દેશ કરે છે. તે વંશના સ્થાપનારનું નામ પુરાણો વિંધ્યશક્તિ આપે છે. વિંધ્યશક્તિનો ઉદય વર્ણવતાં પુરાણો કહે છે કે તે કિલકિલા રાજાઓમાંથી ઊભો થયો હતો. હવે એ વાત તો ચોક્કસ છે કે કિલકિલા રાજા તરીકે પુરાણો જેનો નિર્દેશ કરે છે તે વિદિશાના નાગરાજાઓ હોવા જોઈએ. તે સમયે એ રાજાઓ કિલકિલા જોડે બહુ આગળપડતો સંબંધ ધરાવતા હતા અને વિદિશા વૃષ' એ નામને બદલે તેઓ “કિલકિલા વૃષો'ના નામથી ઓળખાય છે? ભાગવત પણ ભૂતનંદિથી શરૂ થતા પાછળથી થએલાં નાગરાજાઓને કિલકિલાના રાજા કહે છે. આ ઉપરથી એટલું તે સિદ્ધ થાય છે કે ‘કિલકિલા નદી પર અથવા કિલકિલાના પ્રદેશમાં “વાકાટકવંશનો ઉદય થયો હશે. આજ પણ પન્ના શહેરની પાસે કિલકિલા' નામની એક નાની નદી છે. એ ઉપરથી જણાય છે કે અજયગઢ–પનાના વિસ્તારમાં એટલે કે ગંજ-નચેના જિલ્લામાં એ વાકાટકવંશનો ઉદય થયો હશે. જૂનામાં જૂના વાકાટક લેખો આજ પ્રદેશમાંથી મળી આવેલા છે. વિદિશાનાગનું તથા પ્રવીરકનું વર્ણન કરતાં ભાગવત એ તમામ રાજાઓના સમૂહને કિલકિલાના રાજા તરીકે વર્ણવે છે એટલે કે વિદિશા અથવા પૂર્વ માળવા તથા કિલકિલાને તે એક પ્રદેશ ગણે છે. આ ઉપરથી વાકાટકવંશનું મૂળ સ્થાન બુંદેલખંડ હતું એ વાતમાં તો આ બધાં પ્રમાણ એકમત થાય છે.
હવે એ વંશનું નામ “વાકાટક’ શા ઉપરથી પડ્યું તે જોઈએ. “વાકાટક' શબ્દનો અર્થ એવો થાય કે “વાકાટ’ના. ત્યારે એ વાકાટ તે કઈ જગા ઓછ રાજ્યના સૌથી ઉત્તરમાં આવેલા પ્રદેશમાં અને ઝાંસીના બ્રિટિશ જિલ્લાના ચિરગામની છ માઈલ પૂર્વે બાગાટ' નામનું એક
