________________
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ ઐતિહાસિક વિભાગ ઈ.સ. ૨૪૩ ની સાલના અરસામાં બંધ કરી દે છે એટલે તેની અંદર આવેલા શિલ્પ વિભાગમાં “નાગરઢબ' નો નિર્દેશ નથી, પણ ગુપ્તવંશ દરમિયાન કે તેની પછી થએલા માન–સાર નામના શિલ્પ ગ્રંથમાં એ ઢબનો નિર્દેશ છે. ઘણુંખરાં ગુપ્તવંશનાં ચોખંડા મંદિર “નાગઢબ’નાં છે. અને આગળનું પાર્વતી મંદિર તથા ભૂમરાનું ભારશિવ મંદિર એ ઢબના નમૂના રૂ૫ છે. ચોખંડા મંદિરો પર ચાર બાજુઓવાળાં શિખરો એ સમયની શિખરની ખાસ ઢબ બતાવે છે. સરજમાઉ આગળનું નાગ બાબાનું મંદિર તથા ખજૂરાઓ આગળનું ચોસઠ જોગણીનું મંદિર એ બંને આ ઢબના નમૂના છે. ‘નાગર શિખર એ એક ખાસ અથવા નવી તરાહ છે. એ તરાહ ઘણું કરીને નાગ યુગમાં નવી પેદા થઈ. નીનાના ચતુર્મુખ શિવ મંદિરમાં નાગર શિખર’ જોવામાં આવે છે. ત્યાંનું પાર્વતી મંદિર, પર્વતના અનુકરણપ છે. તેમાં ગુફાઓ અને જંગલી પ્રાણીઓના નમૂના જોવામાં આવે છે ભૂમરાનું મંદિર તે ભારશિવ ઢબનું મકાન છે. તે શિવ મંદિર છે. તેની પર વિલક્ષણ તાડવૃક્ષ શેભા માટે ચીતરેલાં છે તે પરથી તેના પરની નાગ યુગની અસર જણાઈ આવે છે. આ લક્ષણ બીજો કોઈ શિ૯૫ નમૂનામાં નજરે ચડતું નથી. કુશાનોએ જ્યાં જ્યાં તેમનાથી બની શક્યું ત્યાંત્યાં જૂના હિંદુ મંદિરોનો નાશ કરેલો જણાય છે, કારણ કે તેમના સમય પહેલાનાં જૂના મંદિરે કે મકાનોના નમૂના કઈ સ્થળે જોવામાં આવતાં નથી. તેમણે કરેલો નાશ એટલા મેટા વિસ્તારનો હતો કે તેમની પહેલાના યુગમાં હિંદની જૂના સમયથી ચાલી આવતી શિલ્પકળા કેવી હતી તે જાણવા જજૂનાં પુરાણુ કે શિલ્પનાં પુસ્તકો સિવાય કોઈ સાધન આજે મળી શકે એમ નથી. સભાગે બુંદેલખંડ તથા બાગેલખંડમાં એ જૂની હિંદી શિલ્પકળાના નમૂના કુશાનોને હાથે થએલા નાશમાંથી બચી જવા પામ્યા જણાય છે.
જેવી રીતે શિલ્પમાં લાક્ષણિક “નાગરબ' હતી તેવી જ લાક્ષણિક નાગરબી ચિત્રકળામાં પણ હશે જ અજંટા ઈ.સ. ૨૫૦ના અરસામાં
