________________
પૂરવણી
૨૮૭ નાગ સામ્રાજ્યના ભાગ રૂપ બન્યું એટલે અજંટાની ગુફાઓના ભીત્તિચિત્રોમાં “નાગરબનું ચિત્રકામ ભવિષ્યમાં કદી મળી આવે તો તેમાં નવાઈ જેવું કાંઈ નથી..
- ભાષા નાગ રાજાઓએ પ્રાકૃતના ઉપયોગનો વિરોધ કર્યો જણાતો નથી. તેમની કચેરીઓમાં પ્રાકૃત ભાષા વપરાતી હતી. “વાકાટકના સમયના લેખોમાં અક્ષરો ઉપર પેટી જેવા આકારનાં માથાં બાંધેલાં જોવામાં આવે છે તેવાં ચોથા સૈકામાં તેમજ પાંચમા સૈકાના પ્રારંભમાં વપરાતી લિપિ. માં હતાં. તે લિપિને “નાગરી’ એવું નામ આપવામાં આવ્યું હશે. એ લિપિ ઉપરથી હાલની નાગરી લિપિ ઇ.સ. ૮૦૦ ના અરસામાં ચાલુ થઈ. તેમાં પેટી આકારનાં માથાને બદલે માત્ર સાદી લીટીથી અક્ષરોનાં માથાં બાંધવાની પ્રથા ચાલુ થઈ જાય છે. '
મકાનો પર શેભાની કૃતિઓ તરીકે ગંગા તથા યમુનાની આકૃતિઓ અથવા સંજ્ઞાઓ કોતરવાની ઢબ આ નાગ યુગમાં જ નવી ઉદ્ભવી. ત્યાર બાદ એ નવી ઢબ વાકાટકોના યુગમાં ચાલુ રહી એટલું જ નહિ પણ ગુપ્ત શિલામાં ચાલુ રહી આખરે ચંદેલ કલાના યુગ સુધી જીવંત રહી. '
ગાયની પવિત્રતા - બીજી પણ એક સામાજિક બાબતમાં આ નાગ યુગમાં એક નો મોટો ફેરફાર થયો છે. ગુપ્ત લેખોમાં ગાયો તથા આખલા પવિત્ર પ્રાણી જાહેર થએલાં છે અને તેમને મારવાની મને છે. આ માન્યતા ઘણું કરીને નાગ યુગમાં ઊભી થઈ હતી. એ ભારશિવનું પવિત્ર અને પૂજા કરવા જેવું પ્રાણું હતું, કારણ કે તે તેમના ઈષ્ટ દેવ શંકરનાં વાહન હતાં. કુશાનો તો ગાય તથા આખલાને મારી ખાનારા લોક હતા. પણ ભારશિની સત્તા સ્થપાતાં, આખલા તથા ગાથના પવિત્રપણાની માન્યતા સાર્વત્રિક થઈ ગઈ. - આ બધી ચચો ઉપરથી જણાય છે કે હાલના હિંદુત્વનો પાસે
