________________
પૂરવણી
૨૮૩ જેવા તે જાતે ઉદ્યત થએલ હતા, અને ગંગાની ખીણમાં વસતા તેના લોકે દ્વારા તે તાંડવ નૃત્ય કરવા ઊભા થયા હતા. માનવ ધર્મશાસ્ત્રના સમયથી માંડી છેક મેધાતિથિ અને ત્યાંથી પણ આગળ છેક વિશળદેવના સમય સુધી આપણા દેશનો આદર્શ એ જ હતો કે આર્યાવર્તમાં તે ગૌબ્રાહ્મણ પ્રતિપાળ, તથા વૈદિક ધર્મને અનુસરવાવાળે રાજા જ તેનો યથાર્થ રાજા હોઈ શકે. આ પવિત્ર સિદ્ધાંતનો ભંગ થયો હતો એટલે જે ખોટું થયું હતું તે શિવને સુધારવું રહ્યું. તેને તો તેની પદ્ધતિએ, વિનાશના તાંડવથી કરવાનું હતું. ભારશિવ નાગ રાજાઓએ સફળતાથી એ રાષ્ટીય તાંડવ નૃત્યનો અમલ કર્યો.
ભારશિની સંસ્કૃતિ રાષ્ટ્રોસ્થાનના પ્રેરક બળરૂપ ભારશિવની શિવભક્તિની પ્રબળ છાયા, તેમના સમયની આખી સંસ્કૃતિ પર પડેલી છે. તે સમયનાં ભાષા લિપિ, શિલ્પ એ સી પર તેની પ્રબળ છાયા છે. તેમની રાજ્યપદ્ધતિ પણ એ જ કારણે વિલક્ષણ અને વિશિષ્ટ રૂપ ધારણ કરે છે. આપણે હવે એક પછી એક આ મુદ્દાઓની આલોચના કરીશું.
રાજ્યપદ્ધતિ ભારશિવોના અમલનું મુખ્ય અને આંખે ચડે એવું લક્ષણ તેની સાદાઈ હતી. તેમણે માથે લીધેલા કઠણ અને કપરા કાર્યની ભવ્યતા સિવાય ગુપ્ત સમ્રાટોના જેવો કોઈ પ્રકારનો ઠાઠમાઠ કે દબદબો તેમના અમલમાં જોવામાં આવતો નથી. તેમના ઇષ્ટદેવતા શિવની પેઠે તેઓ વૈરાગ્યવૃત્તિ સેવતા. તે કોઇને કાંઈ આપવાની વૃત્તિ રાખતા, કોઈનું પડાવી કે પચાવી લેવાની નહિ. તે સમયના સ્વતંત્ર હિંદુગણ રાજ્યોને તેમણે સ્વતંત્ર જ રહેવા દીધાં અને પિતાના સિકકા પાડી, પિતાની મરજી માફક જીવન ગાળવાની પૂરી શૂટ તેમણે તેને આપી. શિવની આસપાસ તેના ગણરેહેતા, તેમ પિતાના રાજ્યની આસપાસ તેમણે સ્વતંત્ર હિંદુગણ રાજ્ય રાખ્યાં હતાં. તેઓ તે માત્ર એ રાજ્યોના સમવાય તત્ર પર પ્રમુખ તરીકે દેખરેખ રાખતા હતા અને સર્વત્ર સ્વાતંત્ર્યની
