________________
૨૮૧
પૂરવણી મુક્ત કરવાનું કાર્ય હાથ ધરવાની અનિવાર્ય જરૂર ઊભી થઈ હતી.
આ મહાકાર્ય, આ રાષ્ટ્રીય ઉદ્ધારનું કાર્ય ભારાશિવોએ કર્યું હતું. ભારશિવનું સામ્રાજ્ય તથા તેમણે કરેલી કાર્યસિદ્ધિ - પરદેશી અને પરધર્મી. કુશાનોના જુલમી અમલમાં હિંદુ જતિ તથા સનાતન વૈદિક ધર્મ તથા વર્ણાશ્રમ વ્યવસ્થાને સાવ લેપ થવા બેઠો હતો, તે મહાન આપત્તિમાંથી ભારશિએ હિંદુ પ્રજાનો બચાવ કર્યો. તેમણે એ કશાનોની સત્તા તેડી. તેમણે ઉપરાઉપરી દશ અશ્વમેધો ક્ય એ બતાવી આપે છે કે તેમણે ઉપરાઉપરી કુશાન સત્તાને પડકાર કર્યા કર્યો અને પિતાનાં પરાક્રમથી, ધીમેધીમે તેમના તાબાના મુલકો જીતી લઈ તે તેમને હિંદની પશ્ચિમ સરહદ તરફ હાંકતા ગયા. વીરસેનના ઉદય પછી થોડા જ સમયમાં એ કુશાનો ગંગાની ખીણના પ્રદેશમાંથી છેક સરહિદ સુધી પાછા હઠી ગએલા જણાય છે. વીરસેનના સિકકા આખા યુક્ત પ્રાતમાં તેમજ પંજાબમાંથી મળી આવે છે એ હકીકતથી ઉપલી વાતનું સમર્થન થાય છે. વીરસેનના અમલના અંત ભાગમાં તો આ ભારશનું એ પાછા હઠતા કુશાને પર એટલું બધું દબાણ થાય છે કે ઇ. સ. ૨૩૮ થી ૨૬૯ના ગાળામાં તેઓ સસાનીઅન સમ્રાટ શાહપુરનું રક્ષણ શોધતા જાય છે અને પિતાના સિકકાઓ પર તેની છાપ છાપે છે. સમુદ્રગુપ્તના અમલ પહેલાં તે પંજાબનો પણ ઘણોખરો ભાગ કુશાનોની સત્તાથી મુક્ત થયાનું જણાય છે. સમુદ્રગુપ્તના સમય પહેલાં જ મદ્રક પિતાના સિકકા પાડતા થયા હતા અને તેમણે જ તેની જોડે સંધિ કરી તેનું આધિપત્ય સ્વીકાર્યું હતું. આનો અર્થ એ થયો કે તેના અમલ પહેલાં તેઓ સ્વતંત્ર થઈ ચૂક્યા હતા.
એકસો વર્ષથી આર્યાવર્તમાં પગદંડો જમાવી બેઠેલા આ કુશાનોને દેશમાંથી હાંકી કાઢવાનું કામ કાંઈ જેવીતેવી કાર્યસિદ્ધિ ગણાય નહિ. એ કુશાનની સત્તા આક્ષસ નદીના તીરથી માંડી બંગાળના ઉપસાગર સુધી, યમુનાથી માંડી નર્મદા સુધી, તથા પશ્ચિમમાં કાશ્મીરથી માંડી, પંજાબ, સિંધ, કાઠિયાવાડ સુધીના વિશાળ પ્રદેશ પર દઢ રીતે જામેલી
