________________
ર૭પ
પૂરવણું આગળપડતી થઈ જાય છે અને તેમ કરવાનો તેમનો ખાસ ઉદ્દેશ જ હતો. કુશાનોના પ્રાબલ્યથી તેમના અમલમાં પડેલી તૂટ આ રાજાઓએ સાંધી અને કુશાન સત્તા તોડી તેની જગ્યાએ પિતાની સત્તા પહેલાં હતી તેવી પાછી જમાવી એ વાત સ્પષ્ટ રીતે રજૂ કરવાનો પુરાણોને પ્રધાન ઉદ્દેશ જણાય છે. વિધ્યક” એટલે “વાકાટકો'ના સામ્રાજ્યનું વર્ણન કર્યા પછી, અને ગુસોની સમ્રાાખાનું વર્ણન શરૂ કરતાં પહેલાં, પુરાણો નવનાગના અમલને સરવાળો બાંધી તે વંશનું વર્ણન બંધ કરે છે. આ રીતે “વાકાટક યુગમાં છેક સમુદ્રગુપ્તના અમલ સુધી એ નાગવંશ ચાલુ રહ્યો. સાલવારી તેમજ મુલક વિસ્તારની દૃષ્ટિએ પુરાણો, નવનાગોનાં સ્થાનનું બહુ ચોક્કસ વર્ણન આપે છે. મગધ અને પદ્માવતીમાં રાજ્ય કરતા કુશાન સુબા વિન્ડસફાનિ તથા નવનાગના અમલ દર-- મિયાન ઉદય પામેલા મગધના ગુણોની વચ્ચેના ગાળામાં પુરાણો નવનાગવંશને મૂકે છે. વાકાટક સામ્રાજ્યના ઇતિહાસ પછી નવા વિભાગ તરીકે શરૂ થએલા મગધના સામાન્ય ઈતિહાસમાં આ નવનાગવંશનો ઇતિહાસ દાખલ કરી દેવામાં આવ્યો છે. આ નવાગે માત્ર સંયુક્ત પ્રાંતના જ નહિ, પણ પૂર્વ અને પશ્ચિમ બિહારના પણ રાજાઓ હતા. વાયુ અને બ્રહ્માંડ એ બંને પુરાણોની બધી નકલોમાં મથુરાં અને ચંપાને તેમનાં પાટનગર તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યાં છે. કશાનઅમલદરમિયાનનાગરાજાઓએ મધ્ય હિંદમાં લીધેલો આશ્રય અને તે દરમિયાન તે ભાગ પર તેમના અમલની થએલી અસર
કુશનવંશનું પ્રાબલ્ય થતાં, નંદિ–નાગરાજાઓ વિદિશા અને પદ્માવતી છોડી આશરે ઈ.સ. ૮૦માં મધ્ય હિંદમાં જઈ રહ્યા અને લગભગ અર્ધી સદીથી વધારે સમય સુધી, તેમણે તેના પર્વતપ્રદેશમાં રહી સલામતીભરી રીતે રાજ્ય કર્યું. શાકે ૮૫ર અથવા ઈ.સ. ૯૪૦૪૧ની સાલવાળા રાષ્ટ્રકૂટરાજા કૃષ્ણરાજ બીજાના દેઓલી દાનપત્રમાં બક્ષિસ આપેલી જાગીર નાગપુર-નંદિવર્ધન જિલ્લામાં આવેલી જણાવી છે. હવે આ બંને નામોનો “નંદિનાગ” જોડે સંબંધ છે. પ્રભાવતી ગુપ્તનાં
