________________
પૂરવણી
૨૯૭ થઈને જ તેઓ ગંગા કિનારે પહોંચ્યા હતા. ગુણોના સમયમાં આ જ પ્રદેશ “વાકાટક'નું બીજું ઘર થઈ પડ્યો હતો. તેને લીધે જ તે પ્રદેશ અજંટાની કળા સમૃદ્ધિથી સમૃદ્ધ થયે. અજંટાની કળા મુખ્યત્વે નાગર એટલે ભારશિવ અને વાકાટક કળા જ છે. સાતવાહનોના હાથમાંથી ઈ.સ. ૨૫૦ થી ૨૭૫ના અરસામાં, અજંટા ભાશિવ-વાકાટકના હાથમાં પસાર થયું હતું. પદ્માવતી અને મગધમાં કુશાનેને અમલ આશરે ઈ. સ.
૮૦ થી ઈ. સ. ૧૮૦ સુધી નવનાગ તથા ગુપ્તાના ઉદય પહેલાંના પદ્માવતી અને મગધનાં ઇતિહાસને પૂરો કરવા, પુરાણો વનસ્પરિનો ઈતિહાસ વચમાં દાખલ કરી દે છે. એપિગ્રાફિયા ઇન્ડિકાના વોલ્યુમ VIIIના પૃ. ૧૭૩ પર આવેલાં બે સારનાથના શિલાલેખ ઉપરથી આપણને જણાય છે કે કનિષ્કનાં અમલના ત્રીજા વર્ષમાં વારાણસી અથવા કાશી જે પ્રાંતમાં આવેલું હતું તેની પર તેના સુબા તરીકે વનસ્પારનો અધિકાર હતો. આ ઉપરથી ઈ. સ. ૯૦ થી ઈ.સ. ૧૨૦ સુધી એ ભાગમાં કુશાન મહારાજના સુબા તરીકે પહેલાં સાદા ક્ષત્રપ તરીકે અને પછીથી મહા ક્ષત્રપ તરીકે તે રહ્યો હશે એમ જણાય છે. આ જ ગાળામાં વિદિશા નાગને મધ્ય હિંદના જંગલ છાયાપ્રદેશમાં રહી પિતાની સલામતી સાધવી પડી હશે. ઉપર જણાવેલા સારનાથના લેખોમાં જેના નામની જોડણું “વનસ્કાર' અને વનસ્પાર’ એવી આપેલી છે તેને જ પુરાણોમાં “વિવાટિ', “વિવફાનિ વિશ્વાસ્ફટિ' (૬) કે “વિશ્વાસ્ફનિ એવાં એવાં જુદીજુદી જોડણવાળાં નામોથી નિર્દેશ કરવામાં આવે છે.
આ વનસ્કાર એવી તો અગત્યની વ્યક્તિ હતો કે બનાફર નામથી ઓળખાતા તેના વંશજો છેક ચદેલ સમય સુધી સારા લડવૈયા તરીકે પંકાતા રહ્યા હતા; વળી બુંદેલખંડમાં બનાફરી' નામથી ઓળખાતી એક બોલાતી ભાષા તેના નામથી ઓળખાય છે. તેના વંશજ બનાફરો, બહાદુર લડવૈયા હોવા છતાં કુળમાં ઊતરતા ગણતા હતા અને તેમને
