________________
૨૭૪
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
સુધીના નાગરાજા પદ્માવતીમાં રાજ્ય કરતા હતા. તે ગાળામાં તેમનાં નામને અંતે ‘દિ’પદ જોડવામાં આવતું હતું. તે સમયે અથવા ઈ.સ. ૧૫૦ થી ૧૭૦ સુધીમાં તેમની સત્તાને ફરી ઉદય થયા ત્યાં સુધી તે ‘ભારશિવનાગ’કહેવાતા હતા. ત્યાર પછીના નાગરાજા મથુરામાં રાજ્ય કરતા હતા અને પુરાણામાં તે ‘નવનાગ’ એ નામથી એળખાતા હતા, પણ તેમનું જાહેર વહીવટી (Official) નામ ‘ભારશિવ’ હતું. તેમના સિક્કાઓ પર તેમનાં નામને છેડે ‘દાત’ ને બદલે ‘નાગ’ પદ જોડવામાં આવે છે. ભાગવતમાં ‘નવનાગ’ શબ્દના પ્રયાગ જોવામાં આવતા નથી. તેમાં તે ભૂતનંદિથી પ્રવીરક સુધીના રાજાએનાં નામ આપેલાં છે.
ભૂતનાંદેથી માંડી શિવનંદ સુધીના ભારશવ રાજાએ અથવા તા તેની પછીનાં પચાસ વર્ષ સુધીના રાજાએ પદ્માવતીમાં રાજ્ય કરતા હતા. કુશાનેાનું પ્રાબલ્ય થતાં પદ્માવતી પરદેશીઓના હાથમાં ગયું. સામ્રાજ્યસંત્તા ભાગવતા મુશાનાના અમલના પાછલા ભાગમાં એટલે આશરે ઇ.સ. ૧૫૦ના અરસામાં ગંગા કિનારે આવેલી કાંતિપુરી સુધી તે આગળ ધપી આવ્યા હતા. હાલ જ્યાં હિંદુ વિદ્યાપી છે તે ‘નગવા’ નામથી એળખાતા સ્થાને અથવા તેા વારાણસીમાં તેમણે તેમના અશ્વમેધ યજ્ઞા કર્યાં, અને ગંગાજળથી મૂર્ખાભિષિક્ત થયા. પછીથી વીરસેનની સરદારી નીચે તેએ પશ્ચિમ તરફ આગળ ધપે છે અને પદ્માવતી તથા મથુરાં પાછાં મેળવે છે. મથુરાં કે તેની પણ પેલી મેર આવે સુધી પહોંચી, આશરે એક સૈકા પર કુશાનોએ તેમની પાસેથી લઈ લીધેલા પશ્ચિમ બુંદેલખંડના નાગ મુલકાને તેમણે ક્રી કબન્ને મેળવ્યા.
‘ભારશિવ’ કે ‘વૈશિક' કે ‘વૃષ’ નાગ એવા શબ્દને સ્થાને પુરાણા જાણીબુજીને ‘નવનાગ’ એ શબ્દને પ્રયાગ કરે છે. કારણકે તે રાજાઓને દર્શાવનાર જૂના રૂઢ શબ્દ ન વાપરતાં ‘નવનાગ’ શબ્દ વાપરવાથી એક નવા વંશ તરીકે તેમના પુનરૂથ્થાનની વાત
