________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ રાજા વીરસેને મથુરા કબજે કર્યું હશે. આ બનાવ આશરે ઈ.સ. ૧૮૦ ની ની આસપાસમાં બન્યો હશે. એના કેટલાક સિક્કાઓ પર તેના અને મલના ૩૪ બે વર્ષની સંખ્યા છે તે જોતાં તેના અમલનો સમય લાંબો અને લગભગ ૪૦ વર્ષને હશે. આ બધું જોતાં આપણે તેના અમલને ગાળો ઈ.સ. ૧૭૦ થી ૨૧૦ને મૂકીએ તો તે વ્યાજબી જ ગણાશે.
- એની પહેલાં થઈ ગએલો રાજા નવનાગ, વાસુદેવના સમયમાં યુક્ત પ્રાંતના પૂર્વ ભાગમાં સ્વતંત્ર રાજા હશે. વિરસેનના અમલનું ૧૦મું કે ૧૩મું વર્ષ અને વાસુદેવના અમલનું છેલ્લું વર્ષ એક જ હશે. એટલે વીરસેન ૧૭૦માં ગાદીએ આવ્યો હશે. આ બધું જોતાં પુરાણો જેને નવનાગ કહે છે તથા શિલાલેખો જેને “ભારશિવનાગ” કહે છે તે વંશનો વીરસેન એક પ્રબળ સત્તાધારી રાજા હશે. લેખો ઉપરથી આપણને એમ પણ જણાય છે કે આ ભારશિવનામાને છેલ્લો નાગરાજા ભવનાગ હતો. સિક્કાઓ ઉપરથી જણાય છે કે નવનાગ તથા ભવનાગની વચ્ચે એ જ વંશના બીજા કેટલાક રાજાઓ થઈ ગયા છે. સિકકાઓના પુરાવા ઉપરથી આપણને સમજાય છે કે નવનાગ અને વીરસેન પછી ૩૦ વર્ષના અમલવાળા યનાગ, ૩૦ કે તેથી વધારે વર્ષ રાજ્ય કરનાર ચરજનાગ, તથા બહિતનાગ અને ત્રયનાગ એવા ચાર રાજાઓ થઇ ગયા હશે.
ભવનાગ વાકાટક મહારાજ પ્રવરસેનનો સમકાલીન હતો અને પ્રવરસેન સમુદ્રગુપ્તને વયોવૃદ્ધ સમકાલીન હતો એ હકીકત તથા ઉપર આપેલી વીરસેનથી માંડી ભવનાગ સુધીના ચાર નાગરાજાઓની હકીકત એક સાથે મૂકતાં નવનાગની મુખ્ય શાખા અથવા ભારશિવોની વંશાવળીનું ખોખું નીચે મુજબ તૈયાર થઈ શકે છે - આશરે ઈસ ૧૪૦ થી ૧૭૦ (૧) નવના સિક્કા મળે છે. ર૭કે વધારે વર્ષ
રાજ્ય કર્યું હશે. ,, ,, ૧૭૦ થી ૨૧૦(૨) વીરસેન(નાગ) સિકાઓ અને રાજ્યનો અમલ
શિલાલેખ ૩૪ કે તેથી વમળે છે. ધારે વર્ષ
