________________
પૂરવણી
૨૭૧ લગભગ આખા યુક્ત પ્રાંતમાં તેમજ પંજાબમાં બહુ મોટા પ્રમાણમાં મળી આવે છે. મથુરામાં તો તે બહુ જ સામાન્ય છે. આ ઉપરથી જણાય છે કે મથુરાં તેને કબજે હતું અને આખા આર્યાવર્તના ગંગા જમના-દોઆબ પર તેની આણ વર્તતી હતી. તેના બધા સિક્કાઓમાંથી બહુ સામાન્ય રીતે મળી આવતો નમૂનો નાના લંબચોરસની આકૃતિને છે. તેની આગળની બાજુએ તાડના ઝાડની છાપ છે અને પાછળની બાજુ સિંહાસન પર બેઠેલી આકૃતિ છે. તેના સિક્કાના બીજા એક પ્રકારમાં એક મનુષ્યાકૃતિએ ઊભો નાગ પકડેલો હોય છે. ત્રીજા એક પ્રકારમાં છત્રવાળા સિંહાસન પર એક સ્ત્રી બેઠેલી છે, અને તે સિંહાસનના છત્રને પકડી રાખતો હોય એ એક નાગ તે સિંહાસનના પાયાથી છત્ર સુધી આવી રહેલો હોય છે. સ્ત્રીના જમણા હાથમાં પાણીનો કળશ હોય છે. એની પાછલી બાજુ તાડનું ઝાડ છે. આ બધા પ્રકારમાં નાગની આકૃતિ નાગવંશ સૂચવે છે. વજન, આકાર તથા સંજ્ઞાની ભાષામાં આ બધા સિક્કા હિંદુ પદ્ધતિના છે. એ ઉપરથી જણાય છે કે વીરસેને કુશાન સિકકાએનો વપરાશ બંધ કર્યો હશે. આ ઉપરાંત ફરૂકાબાદ જિલ્લાની તીર્વા તહેસીલમાં જાનખાટ ગામ આગળ ભાંગીતૂટી ઈમારતના ટુકડાઓમાં સ્વામૌન વીરસેનસ સંવરે ૨૦-એવા અક્ષરોવાળો એક લેખનો ટુકડો મળી આવેલો છે. તે લેખનો બાકીનો ભાગ એટલો બધો તૂટી ગએલો છે કે તેની ઉપરથી એ લેખના હેતુની કાંઈ સમજણ પડતી નથી. કુશાનોના બધા લેખોમાં કુશાન સાલવારી હોય છે, પણ જાનખાટના લેખમાં તો વીરસેનના પિતાના અમલમાં વર્ષ લખેલાં છે અને શિવનંદિને લેખની પેઠે આમાં પણ હિંદુ રીતને અનુસરી સત્તાધારી પદસૂચક “સ્વામી' પદ વાપરેલું છે એટલે વીરસેન એ સ્વતંત્ર હિંદુ રાજા જ હશે, તથા કુશાનોના આધિપત્ય નીચે નહિ હોય એ દેખીતું જ છે. સિક્કાઓને સમય તથા તેના પરનાં લખાણો કુશાનના લેખો જોડે સરખાવતાં જણાય છે કે કુશાન વર્ષ૯૮ પછી થોડા જ સમયમાં નવા
