________________
પૂરવણી
‘અર્લી હિસ્ટરી આફ ઇંડિયા’ નામના પુસ્તકની છેલ્લી આવૃત્તિમાં (૧૯૨૪) તેમજ તે પહેલાંની તે પુસ્તકની આવૃત્તિએમાં ડૉ. વિન્સેન્ટ સ્મિથે જાહેર કર્યું છે કે:—
૪ ‘પણ એટલું તેા સ્પષ્ટ જ છે કે હિંદમાં વિશાળ મુલક ધ્રાવનાર કુશાન રાજાઓમાં વાસુદેવ છેલ્લે હતેા. તેના મરણ પછી ઉત્તર હિંદમાં કોઇ સર્વોપરી સત્તા હયાત હોવાનાં કાંઈ જ ચિહ્ન નથી.’ (પૃ. ૨૯૦).
વ્ ‘ધણુંકરીને સંખ્યાબંધ રાજાએ સ્વતંત્ર થઇ બેઠા હશે અને તેમણે ટૂંકમુદતી રાજ્યેા સ્થાપ્યાં હશે. પણ ત્રીજા સૈકાના ઇતિહાસ માટેનાં સાધનાની એટલી બધી ઊણપ છે કે તે કેવાં અને કેટલાં હશે તે કહેવું અશક્ય છે'. (પૃ. ૨૯૦).
-
T આશરે ઇ.સ. ૨૨૦ કે ૨૭૦ના અરસામાં કુશાન અને આંધ્ર વંશના લેપ થયા અને ત્યાર પછી આશરે એક સૈકા બાદ સામ્રાજ્યસત્તા ભાગવતા ગુપ્તવંશના ઉદય થયા એ ગાળા હિંદના ઇતિહાસની આખી મર્યાદામાં સૌથી વધારે અંધકારમાં ડૂબેલા છે. (પૃ. ૨૯૨).
પટણાના સુવિખ્યાત વકીલ અને પ્રાચ્ય પુરાતત્ત્વના અ ંગ અભ્યાસી ડાઁ. કાશીપ્રસાદ જયસ્વાલ તેમના હિસ્ટરી આફ ઇંડિયા એ. ડી. ૧૫૦ થી એ. ડી. ૩૫૦' (૧૯૩૩) એ નામના પુસ્તકમાં લખે છે કે મળી આવેલાં સાહિત્યાને ઉપયાગ કરતાં મને જણાય છે કે ઉપર આપેલાં અવતરણામાંના એકના પણ સ્વીકાર કરવાની કે ભવિષ્યમાં તેવાં કથના કરી કથવાની કાંઇજ જરૂર નથી. આપણે આગળ બેઇશું તેમ તે ગાળાનાં ઇતિહાસ માટેનાં સાધન વિપુલ છે અને એ ગાળાના બે વિભાગ માટે તેા પ્રાચીન હિંદુ ઇતિહાસકારોએ તેને આપણે માટે બહુ વૈજ્ઞાનિક રીતે ગેાઠવેલાં છે,’
