________________
૨૬૦
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
ભાગવત વગેરે પુરાણામાં આપેલી છે, પણ પુરાણોને ગપ્પાં માનનાર પાશ્ચાત્ય લેખકો તેના તરફ દુર્લક્ષ કરે એ સ્વાભાવિક છે. પુરાણાની હકીકત આપણને ન સમજાય એવી અથવા અસંગત લાગે; અથવા તેમાં લખેલી હકીકતાનું સમર્થન કરે એવા લેખ કે સિક્કાના સ્વતંત્ર પુરાવાના અભાવને જ કારણે તે હકીકતા ખોટી અથવા ગપ્પાં રૂપ માની લેવી એ વ્યાજબી નથી. પુરાણાના લખનારા ભાંગ પીને લખવા ખેડા હતા, સમય વીતાવવાના ખીન્ને કોઇ સુલભ માર્ગ નહિ સુઝવાથી, કલ્પનાને ઘેાડે ચડી કપાલકલ્પિત વાતા લખી કાઢવા તે બેઠા હતા એમ માનવાને કાંઇ કારણ નથી. એ લોકાને જૂઠીજૂડી વાતા કહેવામાં તેમને કાં સ્વાર્થ નહોતા. આજકાલ થએલી શેાધા પરથી જણાય છે કે તેમાં આપેલી વંશાવળીએ તથા બીજી ઐતિહાસિક માહિતીઓ વિશ્વાસપાત્ર છે. હા, એમની લખવાની પદ્ધતિની માહિતી ન હાવાથી એમણે લખેલી હકીકતાને યથાર્થ ક્રમમાં સમજતાં અડચણ નડે ખરી. પાશ્ચાત્ય ઇતિહાસના, આ ભૂલભરેલી ષ્ટિને લીધે, પુરાણેાની અંદર આપેલા માહિતીને ઉપયોગ કરતાં અચકાતા હતા, પણ પુરાણામાં આપેલી ઐતિહાસિક ઘટના પર તદ્દન દુર્લક્ષ કરવા કરતાં, ખીજા પુરાવા દ્વારા તેના સત્યાસત્યના નિર્ણય કરી બીજા સ્વતંત્ર પુરાવાઓ દ્વારા જેનું સમર્થન થતું હોય તેવી બાબતાને સ્વીકાર કરવાની રીત તેમણે અખત્યાર કરી હોત તો ઉપર દર્શાવેલા નિરાશાભર્યા નિર્ણય તેમને કરવા ન પડચા હાત અને હિંદના લુપ્ત ઋતિહાસને પાળેા મેળવવાનું કાર્ય વેગથી આગળ ધપી શકયું હાત.
‘ભારશિવ’ તથા ‘વાકાટક' એ બે વંશેાની હકીકત એકઠી કરી ક્રમ પુરઃસર ગોઠવવામાં શ્રી જયસ્વાલે પુરાણેાના છૂટથી ઉપયાગ કરેલા છે, અને તેમાંથી મળતી માહિતીનું શિલાલેખેા, તામ્રપત્રા તથા સિક્કાઆમાંથી મળતા પુરાવાથી સમર્થન કરી, અત્યારસુધીના હિંદના પ્રાચીન ઇતિહાસના અભ્યાસીએ જેને હિંદના પ્રાચીન ઇતિહાસના અંધકારભર્યાં યુગ કહેતા હતા, તે યુગના સળંગ અને વિગતાથી ભરેલા ઇતિહાસ
