________________
૨પહ
દક્ષિણનાં રાજ્ય દરમિયાનના પ્રાચીન હિંદને અભ્યાસ કરવામાં કાંઈક મહેનત કરી સંતોષ મેળવવો જોઈએ.
શહેર કે રાજ્યનાં બંધારણમાં થતી ઉત્ક્રાંતિઓના ઉદાહરણ રૂપ થતા સાંપ્રત કાળનાં યુરેપ, રોમ કે ગ્રીસની સાથે હિંદનો રાજકીય ઇતિહાસ સ્પર્ધામાં ઊતરી શકે એમ નથી. બીજી એશિયાવાસી પ્રજાઓની પેઠે હિંદીઓ સાદા આપખુદ અમલથી સામાન્ય રીતે સંતુષ્ઠ રહ્યા છે અને પરિણામે એક સરકાર તથા બીજી વચ્ચેનો ભેદ, વિવિધ રાજકીય સંસ્થાએની કમેક્રમે થતી અભિવૃદ્ધિ કરતાં જુદા જુદા આપખુદ રાજ્યકર્તાઓનાં અંગત લક્ષણો અને શક્તિઓ ઉપર આધાર રાખે છે. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય, અશોક અને અકબર જેવી શક્તિશાલી આપખુદ વ્યકિતઓએ જેલા નિયમો તેમના કર્તાના મરણની સાથે જ મરણ પામેલા છે. હાલ જે રાજ્યભધારણનું ઘડતર ચાલી રહ્યું છે અને જે હજુ અપૂર્ણ ઘડતરવાળું છે તે પરદેશીઓને હાથે બહારથી આયાત થએલું છે, અને જે લોકોના લાભ માટે તે જાએલું છે તે તેને અપૂર્ણ રીતે સમજેલા છે અને સંભવ છે કે કદાચ આ ભૂમિ તેને તદ્દન માફક ન પણ આવે.
હિંદના ઇતિહાસની સૌથી વધારે અગત્યની શાખા તેના ચિંતનોને ઇતિહાસ છે. દર્શન, ધર્મ, વિજ્ઞાન, કળા અને સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં હિંદી ખ્યાલોની કથા યોગ્ય રીતે રજૂ કરવા માટે, તે દેશની રાજકીય ઘટનાએનો સાલવારી ઇતિહાસ અનિવાર્ય પાયા રૂપ છે. જે વાચકોને એ ઇતિહાસ શુષ્ક અને કોઈ વાર કંટાળો આપનાર લાગે તેમણે એમ ભાની મન વાળવું કે તે ઇતિહાસ હશે તે સમયના ક્રમને યોગ્ય રીતે અનુસરી વધારે આકર્ષક ચર્ચાની રચના કરવાનું શક્ય થશે.
