________________
૧૫૮
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ કરવામાં આવી હતી કે મઠના પુસ્તકાલયમાંના પુસ્તકમાં શું લખેલું છે તે સમજાવી શકે એવા માણસની વિજેતાએ શેાધ કરાવી ત્યારે તે વાંચી શકે એવો એક આદમી શોધ્યો જડ્યો નહિ. એમ કહેવામાં આવે છે કે “એવું માલુમ પડ્યું કે તે આખો દૂર્ગ તથા શહેર એક મહાશાળા હતી અને હિંદી ભાષામાં લોકો મહાશાળાને “વિહાર” કહેતા હતા.”
બોરકુટો કાઢી નાંખનાર આ ફટકાથી તેમજ તેની પછી થયેલા તેવા જ જુલમનાં કૃત્યોથી તેના પ્રાચીન રહેઠાણમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાયની
- જીવનશક્તિ મારી ગઈ. એ તો નિઃસંદેહ વાત બૌદ્ધ સંપ્રદાયને નાશ છે કે આ બનાવ પછી કેટલાંક વર્ષો સુધી થોડા
મંત્સાહી થયેલા પણ એ ધર્મતંત્રના નિષ્ઠાવાળા અનુયાયીઓ, ભ્રષ્ટ થયેલાં એ ધર્મસ્થાનોની આસપાસ ભમતા રસળતા રહ્યા; અને આજ પણ એક ગર્વભરી રીતે દેશભરમાં ફેલાયેલા એ ધર્મનાં ચિહ્નો ખૂણેખાંચરે પડેલા પંથોના આચારમાં જોઈ શકાય છે. પણ હિમાલયની દક્ષિણે તથા ઉત્તર હિદમાં તેના છેલા આશ્રયસ્થાન બિહારમાં એક વ્યવસ્થિત ધતંત્ર તરીકે જામેલો બૌદ્ધ સંપ્રદાય, માત્ર એક જ મુસલમાનના સાહસભર્યા હમલાને પરિણામે હમેશને માટે નાશ પામ્યો. દુશ્મનની તવારથી બચી ગયેલા ઘણા સાધુ તિબેટ, નેપાલ તથા દક્ષિણ હિંદમાં નાશી ગયા. તેમના જવાથી દક્ષિણ હિદમાં હિંદુ પુનસ્થાન પર બહુ અગત્યની અસર થઇ. તિબેટમાં આ વિદ્વાન આશ્રય શોધતા આવેલાઓના આગમનથી કુબલાઈખાને નીમેલા મહાન લામા બુટનને સંસ્કૃત મૂળ પુસ્તકોમાંથી કરેલા તરજૂમાથી તિબેટન ભાષાને સમૃદ્ધ કરવાની તક મળી. તેરમા સૈકાના અંતમાં ગીર જ્ઞાનચક્રમાં એ બધાને સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો. સાતમા સૈકામાં ચીનમાંથી તિબેટમાં દાખલ થયેલી છાપની કળાને પરિણામે હિંદી પંડિતો તથા તિબેટી લામાઓની સંયુક્ત મહેનતનાં ફળરૂપ એ પુસ્તકોની સાચવણું થઈ શકી..
સેન વંશને ઊથલાવી નાંખવાની ક્રિયા એટલી જ અથવા તે એથી
