________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
૨૯ એમ નથી. આ પ્રયત્નને અંગે અનિવાર્ય ઉણપો છે તે છતાં પણ એ યત્ન કરવા જેવો છે. હાલના વિદ્વાનોની ખેતભરી મહેનતથી મુસલમાનોની જિત પહેલાંના સમયના કાંઈક અંશે પાછા મેળવેલા દક્ષિણ હિંદના ઈતિહાસનો અભ્યાસીને અથવા સામાન્ય વાચકને સામાન્ય ખ્યાલ આપવાનો દાવો કરતા એક પુસ્તકની હયાતીની મને ખબર નથી. આથી મને ખાતરી થાય છે કે એ ખોટ પૂરવાનો મારે યત્ન, ગમે તેટલે અપૂર્ણ રીતે થયો હશે તો પણ તે એળે જવાને તો નથી અને એ વિષયની મુશ્કેલીઓના જાણકાર નિષ્ણાતો મારી ત્રુટિઓને નભાવી લેવા સદા તત્પર રહેશે.
એ મુશ્કેલીઓ બહુ મોટી છે. નવમા સૈકાની પહેલાંના સમયમાં ઇતિહાસનાં સાધનો ઉત્તર હિંદ કરતાં દક્ષિણ હિંદમાં બહુજ થોડાં છે.
અઢાર પુરાણે દક્ષિણ હિંદ પર નહિ જેવું લક્ષ મુશકેલીઓ આપે છે. પ્રાચીન શિલાલેખ અતિશય વિરલ
છે, સિક્કાઓ નહિ જેવી મદદ આપે છે, તૈયાર થયેલાં રૂપમાં પુરાતત્ત્વની શેનાં પરિણામોની પ્રસિદ્ધિ બહુ પછાત છે અને પ્રાચીન સાહિત્યના ક્ષેત્રમાંની શોધ અપૂર્ણ છે. બીજા હાથ પર નવમા સૈકા પછીના સમયની શિલાલેખની સામગ્રી એટલી તો પુષ્કળ છે કે તેની વ્યવસ્થા કરવી અઘરી છે. દક્ષિણમાં રાજા પ્રજાએ તેમની પછીની પેઢીઓને કેટલાય હજાર શિલાલેખો વારસામાં આપેલા છે, અને ઘણીવાર તો તે અતિશય લંબાણવાળા જણાય છે. દક્ષિણ અને તામીલ રાજ્યના સંબંધના . રાઈસનાં ‘એપિઝાફિયા કર્ણાટિકા'નાં આઠ પુસ્તકમાં પ૮૦૦ શિલાલેખોની નોંધ છે. મદ્રાસના
૧ મી. એસ. કૃષ્ણસ્વામી આયંગરના ભેગા કરેલા નિબંધનું “એશિયંટ ઈડિયા” (લુઝાક ૧૯૧૧) એ નામનું પુસ્તક કિંમતી છે અને આ પુસ્તકમાં તેને છુટથી ઉપયોગ કર્યો છે છતાં તે ઉપર જણાવેલું ઈટ પુસ્તક હોવાનો દાવો કરતું નથી. ૨ દક્ષિણ હિંદનાં પિતાનાં સ્વતંત્ર પુરાણુ છે.
