________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
૧૫ જીતથી, હા અથવા વાહિંદ નામની લુપ્ત થયેલી નદીથી, ખાસ
હિંદથી જુદા પડતા એ પ્રાંતમાં મુસલમાનોનું રાષ્ટ્રનું વર્ચસ્વ રાજકીય વર્ચસ્વ બહુ દઢ રીતે સ્થિર થયું. એ
- નદીની પૂર્વે આવેલું ભિન્નમાળનું ગુર્જર રાજ્ય નવમી સદીની શરૂઆતથી કનોજના રાજ્ય જોડે જોડાયેલું હતું અને એ મહાનદીની પશ્ચિમે આવેલા તેના ઈસ્લામી પડોશીઓ જોડે જૂની અદાવતને સંબંધ કેળવી રહ્યું હતું. રાષ્ટ્રને આથી જુદી નીતિનું અવલંબન કરવામાં પિતાનું હિત સચવાનું જણાયું અને ગુર્જરો જોડે સતત વિગ્રહમાં રોકાયેલા આરજેડે તેમણે મૈત્રી સંબંધ ચાલુ રાખ્યો. આ નીતિને પરિણામે ઘણા મુસલમાન વેપારી તથા પ્રવાસીઓએ પશ્ચિમ હિંદની મુલાકાત લીધી. નવમા સૈકાની મધ્યમાં આવેલા સોદાગર સુલેમાનથી શરૂ કરી તેમાંના કેટલાકે પોતે તે સમયે ત્યાં જે જોયેલું તેની નોંધ રાખેલી છે. “બલહરાને તેઓ હિંદનો તે સમયનો મોટામાં મોટો સમ્રાટું લેખતા હતા, એવું કથન કરવામાં તે બધા સંમત થાય છે. તેઓ એ રાષ્ટ્રકટ રાજાઓને “બલહરા' કહેતા હતા, કારણકે તે રાજાઓને પોતાના નામની જોડે “વલ્લભ' પદ જોડવાનો શોખ હતો. એ પદની જોડે “રાય” જોડતાં, બંને મળી થતા શબ્દને બહુ સહેલથી “બલહરા' એવો અપભ્રંશ થવા પામ્યો હશે. હિંદની મુલાકાતે આવતા મુસલમાનોએ ને રાષ્ટ્રકૂટ રાજાઓને આપેલા ચશના અર્થ તદ્દન વ્યાજબી હતા એવું તેમણે કરેલાં કાર્યોથી જણાઈ આવે છે. વેલુર મંદિરમાં દેખાતી કળા સર્વોત્કૃષ્ટ કોટિની નહિ હોય, પણ કૈલાસ મદિર દુનિયાની અજાયબીઓમાંની એક છે. એવી સ્થાપત્ય કૃતિવાળે દેશ ખરેખર તેને માટે મગરૂબ થઈ શકે છે. જે રાજાના આશ્રય નીચે એ કૃતિ મૂર્તરૂપમાં આવી તેને માટે તે એક મહાયશ રૂપ છે. તેમાંનાં ઘણું મંદિરે રાજ્યના ઉદાર આશ્રયને પરિણામે બંધાવા પામ્યાં હતાં. વળી આડંબરભરી શેલીવાળાં તે સમયના સંસ્કૃત સાહિત્યને પણ ખૂબ ઉદાર આશ્રય આપવામાં આવ્યો હતો.
