________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુગીન રાજ્ય
૧૫૫ સૈકામાં અસિ–કૈવર્ત અથવા માહિબેના બળવાથી પાલોની સત્તા ખૂબ ગમગી ગઈ અને તેને લીધે સેન રાજાઓને તેમના મુલકમાં ગાબડાં પાડવાનો માર્ગ મોકળો થયો. એમ જણાય છે કે લગભગ તેમના અમલના અંત સુધી નહિ જેવી તૂટ સાથે મગધ અથવા દક્ષિણ બિહાર અને ઉત્તર બિહારમાં મેંદીર પર પાલોએ પિતાની સત્તા રાખી હતી, પણ તેમના અમલના છેલા સિકામાં લગભગ આખું બંગાળા તેમના હાથમાંથી નીકળી સેનોના હાથમાં ગયું. એના સ્થાનિક ઈતિહાસની વિગતો મેળવી કાઢવાની જરૂર છે.
આશરે ઈ.સ. ૭૮ થી ૮૯૨ સુધીના એક સૈકા કરતાં વધારે વિસ્તારના ધર્મપાલ અને દેવપાલનાં રાજ્ય નજરે ચઢે એવાં બુદ્ધિ
અને કળાના વિકાસની પ્રવૃત્તિઓના જમાનારૂપ બુદિવિકાસ અને થયાં હતાં. એ સમયના બે કલાકાર ધીમાન અને કળાની પ્રવૃત્તિએ તેના છોકરા વિતપાલોએ (વિત્તપાલ) ચિત્રકાર,
પ્રતિમાવિધાની અને કાંસું ઢાળનાર તરીકે બહુ ઊચા પ્રકારની કીર્તિ સંપાદન કરી હતી. તેમના સંપ્રદાયની કેટલીક કૃતિઓ હજુ હયાત છે એમ મનાય છે. પાલયુગની કઈ ઈમારત બચવા પામી જણાતી નથી, પણ તેમના મુલકના મધ્ય પ્રદેશોમાં ખાસ કરીને દીનાજપુરમાં સંખ્યાબંધ મોટાં તળાવો, લોકકલ્યાણના હેતુથી કરવામાં આવતાં બાંધકામોમાં તે રાજાઓ જે રસ લેતા હતા તેની શાખ પૂરે છે.
એક પણ અપવાદ વગર બધા પાલ રાજાઓ ચુસ્ત અને ઉત્સાહી બૌધ્ધ હતા અને વિદ્વાન સાધુઓ તથા સંખ્યાબંધ મઠવાસી સાધુ સંઘોને
ઉદાર આશ્રય આપવા હમેશાં તત્પર રહેતા બૌદ્ધધર્મને આશ્રય હતા. એ તો ચાખું જ છે કે ધર્મપાલ વિરલ
શક્તિઓવાળે પુરુષ હતો. તે બહુ ઉત્સાહી ધર્મસુધારક હતો એમ કહેવાય છે. અગીઆરમા સૈકામાં તેના પછી થઈ ગયેલા રાજાઓ બહધર્મના તાંત્રિક રૂપાંતરોના અનુયાયીઓ હતા અને ઘણા ધર્મનિષ્ઠ પુરૂની સેવાનો ઉપભોગ કરતા હતા. તિબેટમાં ધર્મ
