________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુગીન રાજ્યા
૧૪૩
રાજકુળના મુલકનો બહુ ભારે વિસ્તાર કર્યાં હતા. ચંદેલ સિક્કાઓના જૂનામાં જૂના જે નમૂનાએ હાલ હયાતીમાં છે તેમાંના સાથી જૂને આ રાજાએ ચેદિરાજા ગાંગેયદેવની નકલ કરી પાડેલા છે. ઈ.સ. ૧૦૬૫ માં કે તેની આસપાસમાં તેના દરબારમાં ભજવાયેલા ‘પ્રમેાધ ચંદ્રોદય’ નામના એક વિચિત્ર નાટકના આશ્રયદાતા તરીકે કીર્તિવર્મા હિંદુના સાહિત્યના ઇતિહાસમાં જાણીતા છે. એ નાટક એક રૂપકના રૂપમાં છે અને નાટકના રૂપમાં તે વેદાંત દર્શનનું બહુ ચતુરાઈ ભર્યું નિરૂપણ કરે છે.
ઇતિહાસની રંગભૂમિ પર કાંઇક અગત્યના ભાગ ભજવનાર છેલ્લા ચંદેલ રાજા પરમ↑ અથવા પરમાલ હતા. ઇ.સ. ૧૧૮૨માં પૃથ્વીરાજ ચૌહાણને હાથે ખાધેલી હાર માટે તથા ૧૨૦૩માં કુતુબ-ઉદ-દીન ઐબકે તેની પાસેથી કલંજરના કિલ્લા જીતી લીધા, એ એ બનાવેાથી તેને અમલ યાદગાર થએલા છે. ઉત્તર હિંદની પ્રજાને પરિચિત હિંદી મહાકાવ્ય ‘ચંદ રાસા’માં ગૈાહાણ તથા ચંદેલ રાજાઓ વચ્ચેનું યુધ્ધ ઘણી જગા રોકે છે.
મુસલમાનેાના સ્વામીત્વમાં હિંદુ રાજ્ગ્યા પસાર થયાં તે વિધિના બહુ સચોટ દૃષ્ટાંત તરીકે સમકાલીન મુસલમાન ઇતિહાસકારોએ આપેલા કલંજરને કબજે કરવાનો તથા પરમાલના મરણના અહેવાલનું અવતરણ આપી શકાય એમ છે.
6
ઇ.સ. ૧૧૬૫-૧૨૦૩ પરમાલ
ઇ.સ. ૧૨૦૩(વસંત) લંજરનું પતન
કલંજરના રાજા કમબખ્ર પરમાર' રણભૂમિમાં મરણી સામનેા કર્યાં પછી આખરે નાશી દૂર્ગમાં ભરાયા, પણ પાછળથી તે તામે થયા અને ‘તાખેદારીની સાંકળ' પેાતાને ગળે બાંધી વિજેતાનું આધિપત્ય સ્વીકારવાની કબૂલાત આપતાં મહમદ સબક્તગીનને હાથે તેના પૂર્વજોને મળેલી કૃપાએ તેને પણ દેખાડવામાં આવી. તેણે ખંડણી તથા હાથીએ આપવાનું કબૂલ કર્યું, પણ પાતે કરેલી કબૂલાતાનું પાલન કરે તે પહેલાં તેનું મરણ થયું. અજદેવ નામને તેના દિવાન
