________________
૧૪૮
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ વિચિત્ર કથા સિવાય લગભગ એક સૈકા સુધી બંગાળાના ઇતિહાસ સંબંધી કાંઈ જ વિગતે જાણમાં નથી. બૌદ્ધ સંપ્રદાય બહુ આગળપડતું સ્થાન ભોગવતો હતો ત્યારે નિત્ય વપરાશમાં ન આવવાને કારણે ભુલાઈ ગયેલા વૈદિક હિંદુ રિવાજોને ફરી સજીવન કરવા આદિસુરી નામના રાજાએ કનોજમાંથી બોલાવી મંગાવેલા પાંચ કાયસ્થ તથા પાંચ બ્રાહ્મણ કુટુંબ સુધી બંગાલી પ્રણાલી કથા બંગાળાનાં જાણીતાં કુટુંબોની ઉત્પત્તિ લંબાવે છે. પણ આ રાજાની કોઈ યથાર્થ કે વિશ્વાસપાત્ર નેંધ હજુ શોધવામાં આવી નથી. પણ ગૌડ અને તેની આસપાસના મુલકમાં રાજ્ય કરતા કે સ્થાનિક રાજવંશમાં આદિસુરી
૧ હજુ સુધી આદિસુરીની કઈ વિશ્વાસપાત્ર હકીક્ત મળી નથી. બ્રાહ્મણ વંશાવલીઓના જૂનામાં જૂના લેખો જેનાં લખાણો આપણું સમય સુધી ઊતરી આવ્યાં છે—હું અહીં હરિમિશ્ર અને એમિશ્રને ઉદેશી લખું છું-- તેઓ આદિસુરીને “પાલો' પહેલાં થોડા સમય પર થઈ ગયેલો વર્ણવે છે. તેઓ જણાવે છે કે કનોજમાંથી બ્રાહ્મણોના આવી ગયા પછી થોડા જ સમયમાં ગૌડનું રાજ્ય પાલોને હાથ ગયું. (યુ. સી. બટ વ્યાલ જ, એ. સો. બ ભાગ ૧ પુસ્તક ૬૩ (૧૮૯૪). પ્ર. ૪૧.)
. દક્ષિણ રાધા રાણસુર, જેણે કનોજથી પાંચ બ્રાહ્મણે આયા કહેવાય છે તે સુર વંશનો હતો. પાલોએ તેમનો ઘણોખરો મુલક પડાવી લીધે એ હકીકત તો બંગાળી વંશાવલીઓના જાણકારો પણ જાહેર કરે છે. આશરે ઇ.સ. ૧૦૨૩માં કાંચીના રાજા રાજેન્દ્ર ચલના હુમલાને પાછા હઠાવવામાં મહીપાલને સહાય કરનાર રાજાઓમાં રાણસુર હતો. (એચ. પી. શાસ્ત્રી, મીમ. એ. એસ. બી. પુસ્તક VIII, ન. ૧ (૧૯૧૦) પૃ. ૧૦) એચ.પી. શાસ્ત્રી આદિસુરને આઠમા સૈકામાં મૂકે છે અને કહે છે કે બ્રાહ્મણોને બંગાળામાં લાવી વસાવવાની વાત મૂર્ખાઈભરી કે કાલ્પનિક નથી. એક પદી પહેલાં કુમારિલે શરૂ કરેલી બ્રાહ્મણ ધર્મના પુનરૂદારની ચળવળનો એ એક ભાગ હતી (જ. અને પ્રોસી. એ. એસ. બી. ૧૯૧૨ પૃ. ૩૪૮) બીજી બાજુ રાધાવિદ બસ, એ પ્રણાલી કથાને અસ્વીકાર કરે છે. તે એમ ધારે છે કે બંગાળામાં પરાપૂર્વથી વિદ્વાન બ્રાહ્મણોની હયાતી
