________________
૧૩૪
. હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ માનવું જરા અઘરું છે. ઈટાવા જિલ્લામાં જમના પાસે ચંદવાર આગળ તેનો અને શિહાબ-ઉદ-દિનને ભેટે થયો હતો. ત્યાં ભારે કતલ સાથે તેના અથાગ સૈન્યને હરાવી તથા એ તલમાં તેને હણી તે કાશી સુધી આગળ વધે. તે શહેર તેણે લૂટયું અને તે લૂંટમાં મળેલ ખજાનો તે ૧૪૦૦ ઊંટ પર લાદી લઈ ગયે. આ રીતે કનોજના સ્વતંત્ર રાજ્યનો ઈતિહાસ પૂરો થાય છે. ગહરવાલના રાજાઓ મરી પરવાર્યા ત્યારે મહેરબાની ચંદેલ જાતિના સરદારોએ તેમની જગા લીધી અને આઠ પેઢી સુધી તે કનોજના સ્થાનિક રાજા રહ્યા.
રજપૂતાનાનું સાંભર રાજ્ય, જેને તાબે અજમેર હતું, તેમાં રાજ્ય કરતા ચોહાણ (ચામાન) જાતિના રજપૂત રાજાઓના લાંબા
વંશની વંશાવલિ શિલાલેખમાં નેલી છે. એ સાંભાર અને અજ- રાજાઓમાંના માત્ર બે નોંધ લેવા લાયક છે. મેરના હાણે બારમા સૈકાની મધ્યમાં વિગ્રહરાજે તેના પિતૃદિલહી ગત મુલકને ખૂબ વિસ્તાર કર્યો. તુમાર
જાતિના રાજા પાસેથી તેણે દિલથી જીતી લીધાની વાત કહેવામાં આવે છે તે ખરું નથી. એ રાજા તે એક સૈકા પહેલાં હાલ જ્યાં કુતુબ મજિદ છે ત્યાં લાલ કિલ્લો બાંધી ઈ.સ. ૯૯૨-૪માં વસાવેલા દિલીશહેરને કાયમ કરનાર અનંગપાલનો વંશજ હતા. આખા હિંદના આધિપત્ય જોડે દિલડીના નામને જોડવા યુરોપીયનો એટલા બધા તે ટેવાઈ ગયેલા છે કે હિંનાં મોટાં શહેરોમાં દિલ્હી અતિ પ્રાચીન નહિ પણ સૌથી નવું વસેલું હાલના સમયનું શહેર છે એ વાત તેમના ધ્યાનમાં આવતી નથી. એ વાત ખરી છે કે અનિશ્રિત ઝાંખી લોકકથા ઇદરપટ ગામ પાસે યમુનાને કિનારે આવેલી જમીનોને ઇતિહાસ-યુગ પૂર્વના ઇંદ્રપ્રસ્થના યશના તેજથી દીપતી કરે છે. એ કથાઓ ખરેખર પાયાદાર હોય કે ન પણ હોય; પણ ઐતિહાસિક શહેર તરીકે તે અગિયારમા સૈકાની મધ્યમાં થઈ ગયેલા અનંગપાલના સમયથી તેની હયાતી શરૂ થાય છે. ત્યાં પ્રખ્યાત પંચધાતુનો સ્થંભ
