________________
૧૨૪
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ વસાવી તેનો આખરી નાશ કર્યો. એ બનાવની નોંધ કરનાર મુસલમાન ઈતિહાસકાર લખે છે કે પ્રાચીન શહેરના નાશ માટે કાંઈ વ્યાજબી અને સંતોષકારક કારણ તેને મળી શક્યું નથી અને એ કૃત્ય સામે તેને ભારે અણગમો થયો હતો.
પહેલી વાર સાતમા સિકામાં હર્ષના અમલમાં અને બીજી વાર નવમા અને દસમા સૈકામાં મિહિરભેજ અને મહેંદ્રપાલના અમલમાં
એમ બે વાર આ શહેરે ઉત્તર હિંદની રાજ્યપાંચાલનું રાજ્ય ધાનીનું પદ પ્રાપ્ત કરવાનું માન મેળવ્યું છતાં
તે મૂળે તે પાંચાલ રાજ્યનું પાટનગર હતું. મહાભારતમાં કહેલી કથા અનુસાર રાજ્યધાની અહિચ્છત્ર સાથે ઉત્તર પાંચાલ દ્રોણને ભાગે ગયું અને દક્ષિણ પાંચાલ તેની રાજ્યધાની કાંપિલ્ય સાથે પદને તાબાને મુલક થયું. બરેલી જિલ્લામાં આવેલું હાલનું રામનગર તે સમયનું અહિચ્છત્ર હતું અને સાતમા સૈકામાં હ્યુએન્સાંગની મુલાકાત વખતે તે એક મોટું શહેર હતું. દેખીતી રીતે હાલના ફરૂકકાબાદ જિલ્લાના કંપિલ એટલે પ્રાચીન કાંપિલ્યના ઇતિહાસ વિષે નહિ જેવી માહિતી છે. હના અમલ નીચે કનોજની જે ઝડપી અભિવૃદ્ધિ થઈ તેથી એ ને જૂનાં પાટનગરો ખાંજરે પડી ગયાં અને તેના અમલ પછી તે એ શહેર પાંચાલનું અચૂક અને કોઈપણ જાતના વિવાદ વગરનું પાટનગર થઈ પડ્યું.
ઈ.સ. ૬૪૭માં હર્ષના મરણ પછી તેના આખા વિશાળ રાજ્યમાં અવ્યવસ્થા અને ભનો ગાળો આવી ગયો. તેરમા પ્રકરણમાં વર્ણવ્યા હર્ષના મરણ પછીના મુજબ પોતાના નેપાલી અને તિબેટી મિત્રોની
મદદથી ઈ.સ. ૬૫૦માં ચીનાઈ એલચીએ અવ્યવસ્થા
હર્ષની રાજસત્તા બથાવી પાડનારને દબાવી દીધે, ત્યારપછી તુરતજ પાંચાલના રાજ્યમાં શું બન્યું તે આપણે જાણતા નથી.
હર્ષના મરણ પછી કનોજને સૌથી પહેલો જાણમાં આવતો
