________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્યયુગીન રાજ્યો
૧૨૭ તે ઘણુંખરું તેનું આધિપત્ય સ્વીકારતો હતો. ભોજને વિષ્ણુના અવતાર તરીકે અપવાનો ઉમંગ હતો તેથી તેણે ઈશ્વરના એક અવતાર રૂપ “આદિવરાહ’ની ઉપાધિ ધારણ કરી હતી. આ ઉપાધિના લખાણથી કોતરાયેલા તેના હલકા ચાંદીના સિક્કા ઉત્તર હિંદમાં અતિશય સામાન્ય છે અને તેના પુષ્કળ જથાથી ભોજના રાજ્યના વિશાળ વિસ્તાર તથા લાંબા અમલની શાખ પૂરે છે. કમનસીબે કોઈ મેગા
નીસ કે બાણે તેના રાજ્ય વહીવટના પ્રકારની નોંધ લીધી નથી તેથી તેના મહાન પૂર્વગામીઓની રાજ્ય વ્યવસ્થા જોડે એની રાજ્ય વ્યવસ્થાની સરખામણી કરવાનું અશક્ય છે.
ભોજના પુત્ર અને તેના વારસ મહેંદ્રપાલે (આશરે ઈ.સ. ૮૯૦ થી ૯૦૬) પિતાના પિતા પાસેથી વારસામાં મળેલા વિશાળ વારસાને
કોઈ પણ જાતની ક્ષતિ વગર સાચવી રાખ્યો મહેંદ્રપાલ અને બિહારની સરહદથી માંડી છેક અરબી
સમુદ્ર સુધીના અને પંજાબ તથા સિંધુ નદીની ખીણના પ્રદેશ સિવાયના આખા ઉત્તર હિંદ પર રાજ્ય કર્યું. તેના રાજ્યના આઠમા અને નવા વર્ષમાં લખાયેલા અને ગયા આગળથી મળેલા શિલાલેખો ઉપરથી જણાય છે કે થોડા સમય સુધી મગધનો સમાવેશ પરિહારો મુલકમાં થતો હતો. “કર્ષરમંજરી' અને બીજી કેટલીક કૃતિઓનો કર્તા કવિ રાજશેખર તેનો ગુરુ હતો અને મહેંદ્રપાલના નાના છોકરાના દરબારમાં પણ તે રહેતો હતો.
મહેંદ્રપાલનો મોટો પુત્ર બીજો ભોજ બે ત્રણ વર્ષ ગાદીએ રહ્યો, પણ તે વહેલો મરણ પામ્યો અને તેની પછી તેને સાવકો
ભાઈ મહીપાલ ગાદીએ આવ્યો. (આશરે ઈ.સ. બીજે ભેજ અને ૯૧૦-૪૦.) કનોજના મહારાજ્યનાં અવનતિ મહીપાલ અને પતનની શરૂઆત તેના રાજ્યથી થાય છે.
* ઇ. સ. ૯૧૬માં રાષ્ટ્રકુટ રાજા ઈન્દ્ર ૩ જાની સેનાએ ફરીવાર કનોજ કબજે કર્યું અને તેમ કરી પ્રતિહાર કુળની
