________________
૯૮
હિંદુસ્તાન ના પ્રાચીન ઇતિહાસ
એક પછી એક બહુ સહેલા શિકાર બની ગયાં. ઘણા સ્થાનિક રાજાના દરબારમાં સાહિત્યને ઉદાર આશ્રય મળતા હતા તથા તેની બહુ સક્રિય ખેડ થતી હતી, છતાં એકંદરે કાલિદાસના સમયમાં તે જે સપાટીએ પહોંચ્યું હતું તેનાથી તે બહુ નીચું ઊતરી ગયું હતું. ગણિત, જ્યાતિષ કે વિજ્ઞાનની બીજી કોઈ પણ શાખામાં બહુ જ થાડી અથવા નહિ . જેવી જ પ્રગતિ થઈ હતી. બૌદ્ધ ધર્મના ક્રમેક્રમે થયેલા લેપથી ધર્મને ભારે હાનિ થઇ. એ બૌદ્ધ ધર્મ બહુ જ ધીમા અને નજરે ન ચઢે એવા ફેરફારાથી જુદાજુદા હિંદુ પંથેામાં ભળી ગયા. માત્ર મગધમાં અને તેની આસપાસના પ્રદેશેામાં ગૌતમના ધર્મ નવાં રૂપાંતરા ધારણ કરી ચાર સૈકા સુધી પ્રબળ અસ્તિત્વ ટકાવી રહ્યો અને તેમ થવામાં ધર્મપાલ અને પાલવંશના તેના વંશજોને ટેકેા કારણરૂપ હતા.
શિલ્પકળા ઘણાખરા ભાગેામાં હિંદુ દેવતાઓની સેવામાં અને પાલેાના મુલકામાં રૂપાંતર પામેલા બૌદ્ધ ધર્મની સેવામાં કામે લગાડવામાં આવતી હતી, અને ઘણા કળાવંતાના સંપ્રદાયાએ જુદીજુદી શૈલીઓમાં તેની ખૂબ અભિવૃદ્ધિ સાધી હતી. એ મધ્યકાલીન અને મહેાળા પ્રમાણમાં ખીલેલી શિલ્પકળાના કળામૂલ્યની આંકણી ઘણા તીવ્ર વિવાદના વિષય બની છે. તેના પ્રશંસકેા તેમાં હિંદુ પ્રતિભાની સિદ્ધિની પરાકાષ્ટા જુએ છે, જ્યારે તેના વિરેાધી ચર્ચકા તેની અંદર સંયમની ખામી તથા એડાળ વિચિત્રતામાં સરી પડવાની તેના વલણથી કંટાળેા અને સુગના ભાવ અનુભવે છે. કમનસીબે, મધ્યકાળનાં ચિત્રકામા તા સદંતર નાશ પામેલાં છે અને તેથી ચિત્રકળાની પ્રગતિ થઈ હતી કે તે પાછી પડી હતી તેના નિર્ણય કરવા અશક્ય થઈ પડે છે. સિક્કા પાડવાની કળા તેા એવી નિશ્ચયાત્મક રીતે પડી ભાંગી હતી કે કળાની દૃષ્ટિએ નોંધાય એવા એક પણ મધ્યકાલીન સિક્કો મેાબૂદ નથી.
સ્થાપત્યનું વિધાન ભવ્ય પ્રમાણમાં થતું હતું. જોકે તે સમયમાં ઊભાં કરેલાં અસંખ્ય મકાનેામાંનાં ઘણાંખરાં મુસલમાન અમલના
લલિતકળા
