________________
પ્રકરણ ૧૩ મું હર્ષનું રાજ્ય ઈસ. ૬૦૬ થી ૬૪૭ છઠ્ઠા સૈકાના બીજા અર્ધા ભાગને વિષે લખતાં ઇતિહાસકારને સાધનોની અપૂર્ણતાથી મુંઝવણ થાય છે તે સાતમા સૈકામાં દાખલ
થતાં તેને અનુભવવી પડતી નથી. આ સમસાતમા સિકાના ઈ- યાંતરને માટે સાધારણ શિલાલેખ તથા સિક્કાતિહાસનાં સાધન નાં સાધન ઉપરાંત, ચાલીસ વર્ષ કરતાં વધારે
સમય માટે ઉત્તર હિંદ પર સર્વોપરી રાજા તરીકે રાજ્ય કરતા રાજા હર્ષના અમલની પુષ્કળ અને વિશ્વાસપાત્ર માહિતી પૂરી પાડતાં અને તે સમયના હિંદની રાજકીય સ્થિતિ પર સારે પ્રકાશ પાડતાં બે સમકાલીન પુસ્તક સભાગે તેને મળી રહે છે. આ બે પુસ્તકોમાંનું એક ચીની યાત્રી હ્યુએન્સાંગના પ્રવાસનું અતિ કિંમતી પુસ્તક છે. એ યાત્રીએ ઈ.સ. ૬૩૦ થી ૬૪૪ સુધીમાં હિંદના લગભગ દરેક ભાગની મુલાકાત લીધી હતી અને દરેક રાજ્ય તથા પ્રાંતમાં વધારે કે ઓછાં ઝીણવટવાળાં અવલોકનોની નોંધ કરેલી છે. એ પ્રવાસમાં આપેલી કથાની પૂરવણી એ યાત્રીની જીવનકથા લખનાર એનો મિત્ર હવુઈલી પૂરી પાડે છે એટલું જ નહિ, પણ બીજી ઘણી વધારાની વિગતો પણ તે પૂરી પાડે છે. ઉપર જેનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે તે બે પુસ્તકમાંનું બીજું “હર્ષચરિત્ર' છે. એ બ્રાહ્મણ કવિ બાણભટ્ટે લખેલું છે. એ કવિ એ વાર્તાના નાયકના દરબારમાં અને તેનો આશ્રય અનુભવતો રહેતો હતો. ચીનના સરકારી ઇતિહાસમાં પણ ઘણી અગત્યની અને રસિક માહિતી આપવામાં આવે છે. આ બધાં સાધનોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે ત્યારે હર્ષ રાજાના અમલના બનાવોની આપણું માહિતી, ચંદ્રગુપ્ત, મૌર્ય અને અશોક સિવાયના કોઈ પણ પહેલાં થઈ ગયેલા હિંદી રાજા વિષેની માહિતી ને એકસાઈની બાબતમાં ઘણું ટપી જાય છે.
