________________
હર્ષનું રાજ્ય ઈ.સ. ૬ ૦ ૬ થી ૬ ૪૭ પ્રદેશથી છૂટો પડતા હતા. તેની રાજ્યધાની અરોર કે અલેર હતું. તેને એ યાત્રી પિશન-પ-પુ-લોનું નામ આપે છે તે હકા નદીના પશ્ચિમ કિનારા પર આવેલું મોટું કિલ્લેબંધી નગર હતું. તેનાં ખંડિયેર સખર જિલ્લામાં રેહરીથી અગ્નિખૂણે પાંચ માઇલ પર ઉત્તર અક્ષાંશ ૨૭,૩૯ અને પૂર્વ રેખાંશ ૬૮૦,૫૯ પર હજુ જોઈ શકાય છે. અદ્દભુત રસભરી લોકકથાનુસાર ઈ. સ. ૮૦૦ના અરસામાં એક વ્યભિચારી રાજાના પંજામાંથી એક રૂપવતી બાળાને બચાવવા સૈફ-ઉલ-મુલુક નામના કઈ વેપારીએ નદીનો માર્ગ પલટી નાખ્યો તેથી એ નગરનો નાશ થયો કહેવાય છે.
ઉજેન તથા મધ્ય હિંદનાં બીજાં રાજ્યો વધારે ઓછા પ્રમાણમાં હર્ષની સત્તા નીચે હોવાં જોઈએ. તેના રાજાઓ બ્રાહ્મણ
વર્ણના હતા. ઉજજેનનો પ્રદેશ બહુ ગીચ વસ્તીસિંધના રાજાએ વાળો હતો અને તેમાં બૌદ્ધોની સંખ્યા નહિ
જેવી હતી. તેમના ઘણાખરા મઠ પડી ભાંગેલી હાલતમાં હતા. માત્ર ત્રણ કે ચાર ચાલુ હતા અને તેમાં વસતા સાધુએની સંખ્યા આશરે ત્રણસો જેટલી હતી. અશેકની પ્રણાલીથી પાવન બનેલો તથા જેમાં સાંચીનાં ભવ્ય મકાનનો સમાવેશ થતો હતો તે બૌદ્ધ સંપ્રદાય આ પ્રદેશમાં આટલો વહેલો પડી ભાંગ્યો એ બહુ કૌતુક ઉપજાવે એવી વાત છે અને હાલ એની સમજૂતિ આપવા જેવી સ્થિતિમાં આપણે નથી.
હર્ષના સમારંભમાં બહુ આગળ પડતો ભાગ લેનાર કામરૂપને રાજા ભાસ્કરવર્મા અથવા કુમારરાજ પણ સવર્ણ બ્રાહ્મણ તરીકે અને
બુદ્ધમાં શ્રદ્ધા નહિ રાખનાર તરીકે વર્ણવાયે કામરૂપ છે, જો કે તે બધા ધર્મના વિદ્વાને પ્રત્યે
સવૃત્તિ ધરાવતો હતો. ઉત્તર હિંદના સમ્રાટને તે એટલે અંશે આધીન હતો કે તે હર્ષની આજ્ઞાની અવગણના કરી શકે એમ નહોતો.
