________________
- હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ કનોજ આગળનો કાર્યક્રમ પૂરો થતાં હર્ષે ચીની પણાને પિતાની જેડે ગંગા અને જમનાના સંગમ પર આવેલા પ્રયાગ તીર્થ
આગળ બીજો એક દબદબા ભર્યો સમારંભ ઇ.સ. ૬૪૩ પ્રયાગ જેવાનું નિમંત્રણ આપ્યું. એ ધર્મગુરુ પિતાના આગળ કરેલું દાન વતન તરફની અઘરી મુસાફરીએ નીકળવા
અતિ આતુર છતાં તે આ નિમંત્રણ પાછું ઠેલી ન શક્યો અને એ નિર્ધાર કરેલા સમારંભનું દશ્ય જેવા તેના રાજ યજમાનની સાથે ગયો. હર્ષે તેને સમજણ પાડી કે છેલ્લાં ત્રીસ વર્ષથી તેના પૂર્વજોના રિવાજને અનુસરી, ગંગા તથા યમુનાનો સંગમ થાય છે તે જગાના રેતાળ ભાઠામાં પાંચ પાંચ વર્ષે મોટી સભા ભરી ત્યાં ગરીબગુરબાં તથા ધર્મસંસ્થાઓમાં પિતાની એકઠી થયેલી દોલત વહેંચી નાંખવાની પ્રથા તેણે રાખી હતી. હાલનો પ્રસંગ (ઈ.સ. ૬૪૩) એ પંચ વર્ષીય મેળાનો છઠ્ઠો પ્રસંગ હતો. ઉત્તરમાં હર્ષની સત્તા પૂરેપૂરી સંગીન થતાં સુધી આ પ્રથા શરૂ કરવામાં નહિ આવી હોય એ તો દેખીતું જ છે.
આ સમારંભમાં બધા ખંડિયા રાજા અને અસંખ્ય સામાન્ય લોકેએ હાજરી આપી હતી અને ગરીબ, અનાથ અને નિરાધાર
લોકે તેમજ ઉત્તર હિંદના તમામ ભાગમાંથી સમારંભને કાર્યક્રમ ખાસ નેતરેલા દરેક પંથ અને સંપ્રદાયના
બ્રાહ્મણો અને યતિઓ મળી તેમની સંખ્યા પાંચ લાખ જેટલી અડસટવામાં આવી હતી. આ સમારંભ લગભગ પંચોતેર દિવસ ચાલ્યો હતે. એપ્રિલ માસની આખરમાં તેની પૂર્ણાહુતિ થઈ જણાય છે. પિતાના રસાલા તથા તમામ ખંડિયા રાજાઓના દબદબા ભર્યા સરઘસ સાથે એ સમારંભ શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો. તે સમયની વિશિષ્ટ સર્વસારસંગ્રહની વિચિત્ર પ્રથાને અનુસરી ધાર્મિક પૂજાવિધિઓની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી. પહેલે દિવસે ભાઠામાં ઊભા કરેલા એક કામચલાઉ છાજેલા મકાનમાં બુદ્ધની પ્રતિમાનું
