________________
હર્ષનું રાજ્ય ઈ.સ. ૬ ૦ ૬ થી ૬ ૪૭
છતાં તે બુદ્ધના શરીરનાં ૧૫૦ જેટલાં અવશેષો તેનું મરણ સહીસલામત રીતે લાવવામાં સફળ થયો. તે
ઉપરાંત તે ગુસ્ની સુખડ, ચાંદી તથા સેનાની કેટલીક પ્રતિમાઓ અને વીસ ઘોડાઓ પર લગભગ ૬૫૭થી ઓછા જેટલાં છૂટાં હસ્તલેખી પુસ્તકે તે પોતાની જોડે લઈ જઈ શકો હતો. એની જિંદગીનો બાકી રહેલો ભાગ તેણે તે પુસ્તકોના તરજૂમામાં ગાળ્યો અને ૭૪ છૂટાં છૂટાં પુસ્તકોનો તરજૂમો પૂરો કર્યા બાદ તેણે પિતાની સાહિત્ય-કારકિર્દી ઈ.સ. ૬૬૧માં સમાપ્ત કરી. ત્યારપછી ત્રણ વર્ષ સુધી તે શાંતિ અને પ્રતિષ્ઠા ભગવતો રહ્યો અને ત્યારબાદ કોઈપણ બૌદ્ધ પતિના કરતાં વિદ્યા અને ધર્મનિષ્ઠાની બાબતમાં ચઢિયાતી ખ્યાતિ પોતાની પાછળ મૂકી તેણે શાંતિથી આ દુનિયા છોડી.
હ્યુએન્સાંગ તથા તેની જીવનકથા લખનાર એ બંને હર્ષ રાજાની છેલ્લામાં છેલ્લી માહિતી આપે છે. તેના માનવંતા અતિથિના ગમન
પછી થોડા જ સમયમાં ઈ. સ. ૬૪૬ના હર્ષનું મરણ
અંતમાં કે ઈ.સ. ૬૪૭ની શરૂઆતમાં તે મરણ
પામ્યો. તેના જીવન દરમિયાન તેણે ચીન સામ્રાજ્ય જેડે રાજકીય સંબંધ રાખ્યો હતો. ઈ.સ. ૬૪૧માં ચીનના સમ્રાટ પાસે તેણે મોકલેલો બ્રાહ્મણ
રાજદૂત ઈ. સ. ૬૪૩માં ત્યાંથી પાછો ફર્યો. ચીન સાથેને તેની જોડે રાજા હર્ષે મોકલેલા પત્રને ઉત્તર સંબંધ લઈ આવેલું એક દૂતમંડળ હતું. એ દૂતમંડળ
લાંબા સમય સુધી હિંદમાં રહ્યું અને ઇ.સ. ૬૪૫ સુધી તે ચીન પાછું નહોતું કર્યું. બીજે વર્ષો પહેલા ગયેલા દૂતમંડળના મુખીના હાથ નીચે કામ કરતો અને તેનાથી બીજી સંખ્યાના વાંગયુએન્સીનને તેના સમ્રાટે એક નવા હિંદી દૂતમંડળના ઉપરી તરીકે ત્રીસ ઘોડેસવારના વળાવા લશ્કર સાથે હિંદ તરફ મોકલી આપ્યો. ઇ.સ. ૬૪૭ની શરૂઆતમાં કે ઈ.સ. ૬૪૬ના અંતમાં રાજા હર્ષ મરણ
ઇ.સ. ૬૪૭
