________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ હશે, કારણકે એ કોઈ પણ ગુપ્ત રાજાને લગાડવા યોગ્ય ગણતી હતી. અયોધ્યા અને શ્રવતિ બંને સમુદ્રગુપ્તને તાબે હતાં એમાં કાંઈ શંકા નથી અને ઘણું કરીને એની પેઠે એ બે નગરીઓ એના પિતાને કબજે પણ હશે. વસુબંધુનો કઈ ગુપ્તરાજા જોડે સંબંધ સાંધતી લેખી પ્રણાલી કથા જો સારી પાયાદાર હોય તો તે ઉપરથી એવું અનુમાન નિપજે છે કે યુવાવસ્થામાં સમુદ્રગુપ્ત ચંદ્રપ્રકાશ અને બાલાદિત્ય અથવા પરાદિત્ય એમ બે ઉપાધિઓ ધારણ કરી હશે.
ટુંકામાં આપણે એવો નિર્ણય કરવાનો પ્રાપ્ત થાય છે કે તેના પિતા ચંદ્રગુપ્ત પહેલાની સંમતિ તથા પસંદગીથી બૌદ્ધ લેખક અને આચાર્ય વસુબંધુને સમુદ્રગુપ્ત પિતાના દરબારમાં મંત્રી તથા અંગત સલાહકાર તરીકે સત્કાર્યો હશે અને વધારામાં સમુદ્રગુપ્ત જાતે જાહેર રીતે બ્રાહ્મણધર્મને અનુયાયી હોવા છતાં, યુવાનીમાં તેણે રસ અને પક્ષપાતથી બૌદ્ધ ધર્મને અભ્યાસ કર્યો હશે.
