________________
૭૭
હર્ષનું રાજ્ય ઈ.સ. ૬ ૦ ૬ થી ૬ ૪૭
પોતાના વિશાળ રાજ્યના સંયમન માટે કેળવાયેલી કરશાહીની સેવા કરતાં, અવિશ્રાંત શક્તિ તથા ઉત્સાહથી રખાતી પિતાની
અંગત દેખરેખ પર તે આધાર રાખતો હતે. - તેની પ્રગતિ માસાની મોસમમાં મેટા રસાલા સાથે કૂચ કર
વાનું કામ અશક્ય હતું તેમજ બૌદ્ધ નિયમની વિરુદ્ધ હતું, એટલે તે મોસમ સિવાય તે સતત તેના મુલકમાં પ્રવાસ કરતે રહેતા, પાપીઓને દંડ દેતો અને પુણ્યશાળીઓને અથવા સારાં કર્મ કરનારને ઈનામો આપતો હતો. મોગલ બાદશાહો વાપરતા હતા તથા હાલમાં ઊંચા દરજજાના એંગ્લો-ઈડિયન અમલદારોનાં જંગમ ઘર બને છે તેવા આરામભર્યા તંબુઓની તે સમયમાં શધ થઈ ન હતી અને હર્ષને ઝાડનાં ડાળાં અને નેતરના બનેલા “ફરતા મહેલથી સંતોષ માનવો પડતો હતો. દરેક મુકામની જગાએ એ મહેલ ઊભો કરવામાં આવતો હતો અને તેના ગયા બાદ બાળી નાંખવામાં આવતો હતો. એને બહુ ઠાઠથી કરવાની આદત હતી તેથી તે જ્યાં જતો ત્યાં સેંકડે ઢેલીઓ તેની સાથે જતા અને તેના પ્રત્યેક પગલે તેઓ સોનાના ઢેલ પર તાલ વગાડતા. આવાં સંગીત-પદ ઢેલ” બીજા કોઈ રાજાને વાપરવા દેવામાં આવતાં નહોતાં.
તેના બે સિકા પહેલાંના પૂર્વગામી ફાહિયાનની પેઠે હ્યુએન્સાંગ પર પણ તેના સમયના હિંદના દીવાની વહીવટની બહુ સારી છાપ
પડી હતી. તેને એ વહીવટ પ્રજાના ભલાના દીવાની વહીવટ સિદ્ધાંતના પાયા પર રચાયેલ જણાયો હતો.
સરકારી જમીનની મહેસૂલ એજ રાજ્યની આમદાનીનું મુખ્ય સાધન હતું અને નિયમાનુસાર તે તે કુલ પેદાશના છઠ્ઠા ભાગ જેટલું હતું. અમલદારોને તેમની સેવાના બદલામાં જમીનેનાં પસાયતાં મળતાં. જાહેર કામ માટે વેઠે આણેલા મજૂરોને મજૂરી આપવામાં આવતી. કરો બહુ હળવા હતા. પ્રજા પાસેથી અંગત મહેનત બહુ જ માફકસર લેવામાં આવતી અને વિવિધ ધાર્મિક સંપ્રદાયને ઉદાર
