________________
હર્ષનું રાજ્ય ઈ.સ. ૬૦ ૬ થી ૬૪ ૭ અને પૌરાણિક હિંદુ સંપ્રદાયની સામાન્ય લોકપ્રિયતાની સ્પર્ધા કરવાનો દાવો કરી શકતો નહોતો. હિંદુ ધર્મનો છેલ્લે ગણાવેલો પ્રકાર હવે બહુ દઢ રીતે સ્થપાઈ ચૂક્યો હતો અને પહેલાંનાં પુરાણ પ્રાચીન અને પવિત્ર લખાણ તરીકે આદર પામવા માંડ્યાં હતાં. ઘણાખરા પ્રાંતમાં વસ્તીનો મોટો ભાગ જેમ હાલ છે તેમ પુરાણના દેવોની ભક્તિમાં લાગેલો હતો અને સ્ત્રી તથા પુરુષ પિતાની રૂચિ અનુસાર પિતાના ઇષ્ટદેવ તરીકે શિવ, સૂર્ય, વિષ્ણુ કે બીજા કોઈ દેવને ખાસ ભક્તિ માટે પસંદ કરવા તદ્દન સ્વતંત્ર હતાં. એક સામાન્ય નિયમ તરીકે જુદાજુદા ધર્મોના અનુયાયીઓ બહુ શાંતિથી અને હળીમળીને રહેતા. રાજા ઉપરાંત બીજા લોકો પણ જાહેર પૂજાના મુખ્ય ઈષ્ટદેવોની વારાફરતી ભક્તિ કરી કોઈપણ રીતે દેવોની કૃપા મેળવવાની ખાત્રી કરી લેતા એમાં કાંઈ જ શંકા નથી.
જોકે મતાંતરસહિષ્ણુતા અને પરસ્પર મેળ એ નિયમરૂપ હતાં, છતાં અપવાદ પણ નહતા એમ નહિ. મધ્ય બંગાળને રાજા
શશાંક જેનો હર્ષના ભાઈના દગાખોર ખૂની તરીકે શશાંકને જુલમ ઉલ્લેખ આગળ કરવામાં આવ્યો છે અને જે
ઘણું કરીને ગુપ્તવંશને નબીરે હતો, તે શિવભક્ત હતા અને બૌદ્ધ ધર્મને ધિક્કારનારે હતો. તેને જડમૂળથી ઉખાડી નાખવા પિતાનાથી બનતું તેણે કહ્યું હતું. બૌદ્ધ પુરાણકથા મુજબ બૌદ્ધ ગયા આગળના જે પવિત્ર બોધિવૃક્ષ પર અશકે હદ બહારની ભક્તિ રેલાવી હતી તે વૃક્ષને એણે ખોદી કાઢી બાળી નાખ્યું. પાટલીપુત્ર આગળનો બુદ્ધનાં પગલાંના નિશાનવાળો પથ્થર તેણે તોડી નાખે. તેણે મઠોનો નાશ કર્યો. તેમાં રહેતા સાધુઓને વિખેરી નાખ્યા. નેપાલની ટેકરીઓની તળેટી સુધી એને જુલમનો જુવાળ પહોંચવા પામ્યો હતો. આ બનાવો પછી ત્રીસ કે ચાળીસ વર્ષે તે સ્થાનોની મુલાકાત લેનાર ચીની યાત્રી હ્યુએન્સાંગનાં લખાણો તેની પૂરતી શાખ પૂરે છે. એ બનાવો ઈ.સ. ૬૦૦ની આસપાસમાં થયેલા હોવા જોઈએ.
