________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ સાતમા સૈકામાં હિંદમાં ધર્મના વિચાર અને આચારનું સમકાલીન લેખકોએ દેરેલું ચિત્ર ઘણી વિચિત્ર અને રસિક વિગતોથી
ભરેલું છે. હર્ષને રાજકુટુંબની જુદી જુદી ધર્મની સ્થિતિ વ્યક્તિઓ ધર્મની બાબતમાં તેમના પિતાના
અંગત પક્ષપાતો અને પસંદગીઓ અનુસાર છૂટથી વર્તતી હતી. તેને દૂરને પૂર્વજ પુષ્યભૂતિ નાનપણથી જ શિવને પરમ ભક્ત હતા તથા બીજા બધા દેવોથી વિમુખ હતા એવી નોંધ છે. હર્ષને પિતા એવો જ ચુસ્ત સૂર્યભક્ત હતા અને તે રોજ તે પ્રકાશમાન દેવને પિતાના હદયના જ રંગે રંગેલા શુદ્ધ લાલ માણેકના વાસણમાં મૂકેલા લાલક મળને ગુચ્છાને અર્થ આપતો. હર્ષનાં મોટાભાઈ તથા બેનને બૌદ્ધ ધર્મમાં પરમ શ્રદ્ધા હતી, જ્યારે હર્ષની ભક્તિ તેના કૂળના ત્રણે દેવ, શિવ, સૂર્ય અને બુદ્ધિમાં વહેંચાઈ ગયેલી હતી. એ ત્રણેની પૂજા માટે તેણે કિંમતી મંદિર ઉભાં કરેલાં છે. એના જીવનનાં પાછલાં વર્ષોમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાય તેને વધારે પ્રીતિપાત્ર બન્યો હતો, અને ચીની ધર્મગુરૂની વાછટાથી બૌદ્ધ ધર્મની મહાયાન શાખાના આગળ વધેલા શિક્ષણને સમિતીય સંપ્રદાયના હીનયાનના સિદ્ધાતો કરતાં વધારે પસંદગી આપવાનું વલણ ધરાવતો તે થયો હતો, જોકે તે પોતે તે પહેલાં હીનયાનના સિદ્ધાંતોથી જ પરિચિત હતો.
ધર્મની બાબતમાં રાજકુટુંબની સર્વસારસંગ્રાહ વૃત્તિ તે સમયના લોકગમ્ય ધર્મની સામાન્ય સ્થિતિનાં પરિણામ તેમજ પ્રતિબિંબરૂપ
હતી. ગંગા નદીના મેદાન પ્રદેશમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાયે રાજની સર્વસાર તેનું એકવારનું આગળ પડતું સ્થાન ચેકસ રીતે સંહ વૃત્તિ ગુમાવ્યું હતું છતાં તે હજુ એક પ્રબળ બળ
હતું અને લોકોના મન પર તેનો હજુ ભારે પ્રભાવ હતો. જૈન સંપ્રદાય ઉત્તર હિંદમાં કદી યે બહુ પ્રસર્યો નહોતો તેમજ આક્રમણાત્મક થયો નહતો, અને જોકે કેટલાંક સ્થાનોમાં ખાસ કરીને વૈશાલી અને પૂર્વ બંગાળામાં તેનો કાબૂ હતો છતાં તે બૌદ્ધ
