________________
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઈતિહાસ પિતાની બોડ રાખી હતી. . . . . . . તે મૃત્યુની મર્યાદામાં હતું, છેલ્લાં ડચકાંની તૈયારીમાં હતો, લાંબી નિદ્રાને દરવાજે, મહાકર્મની તૈયારીમાં, મૃત્યુને ગ્રે હતો; ભાંગીતૂટી વાચાવાળો, જેનું મન ચળી ગયું હતું, જેનું શરીર દુઃખમાં રિબાઈ રહ્યું હતું, જેનું જીવન એસરી રહ્યું હતું. જેમતેમ લવરી કરી રહ્યો હતો અને સતત નિસાસા નાંખી રહ્યો હતે. બગાસાંએ તેને જીતી લીધો હતો, દુઃખથી તે આમતેમ ઝુલતો હતો અને દિલના ચુરા કરી નાંખે એવી વેદનાને વશ હતો. આવું લખાણ જેકે પૂર્ણ સુરૂચિભર્યું તો નથી તો પણ તેની પર સમર્થતાની ન ભૂલાય એવી છાપમહોર છે.
એક વિગ્રહ અશોકની લોહીની તરસ છીપાવી હતી, પણ હર્ષ સંતુષ્ટ થઈ પિતાની તલવાર મ્યાન કરે તેને માટે છ વર્ષના સતત
અને બાકીના વર્ષોમાં તૂટક તૂટક એમ મળી હર્ષના પાછલા કુલ સાડત્રીસ વર્ષના વિગ્રહની જરૂર જણાઈ દિવસે હતી. અને છેલ્લો વિગ્રહ ઇ.સ. ૬૪૩માં ગંજા
મના લોકો સામે હતું અને પછી આખરે અનેક વિગ્રહ કરનારા આ રાજાએ પિતાનું બમ્બર ઉતાર્યું અને પિતાના જીવનનાં જે થોડાં વર્ષો રહ્યાં હતાં તે હિંદી સર્વસત્તાધીશની સમજણ મુજબની શાંતિની કળાઓ તથા ધર્મનાં કૃત્યમાં ગાળ્યાં. તેણે અશોકનું અનુકરણ કરવાનો નિશ્ચય કર્યો હોય એમ જણાય છે અને પરિણામે તેનાં રાજ્યનાં પાછલાં વર્ષનાં કૃત્યની કથની તેના પૂર્વગામી મહાન મૌર્યના ઇતિહાસની નકલ જેવી વંચાય છે.
આ સમયાંતરમાં રાજાએ બૌદ્ધ ધર્મના શાંતિભર્યા ઉપદેશ તરફ પ્રથમ હીનયાન અને પાછળથી મહાયાનની શાખા તરફ ધ્યાન
ખેંચે એ પક્ષપાત બતાવવા માંડ્યો. તેણે તેની ધર્મભક્તિ ભક્તનું જીવન ગાળવા માંડ્યું, અને ધ્વહિંસા
વિરુદ્ધના બૌદ્ધ ધર્મના નિષેધને બહુ કડકાઈથી અમલ કરવા માંડ્યો અને તેમ કરવામાં માનવજીવનની પવિત્રતાનો
