________________
79
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
હાથે દાન દેવાની વ્યવસ્થા કરવામાં આવતી હતી.
"
ભયંકર અત્યાચાર વાળા ગુના વિરલ અનતા પણ રસ્તા તથા નદીએના ઘાટ દેખીતી રીતે કા-હિયાનના સમય કરતાં આછા સહીસલામત હતા. હ્યુએન્સાંગને પોતાને એક કરતાં પેોલીસ અને ગુતા વધારે વાર લૂંટારાઓએ રોકી લૂંટયો હતેા. તે સમયે કેદ એ દંડને બહુ સાધારણ પ્રકાર હતા અને તે કેદ કરતાભરી અને ટિમેટમાં ચાલતી પ્રથાને મળતી હતી. આપણને એમ કહેવામાં આવે છે કે કેદીએ વે કે મરે તેની કાંઇ પરવા કરવામાં આવતી નહેતી અને તેમની માણસમાં ગણત્રી જ કરવામાં આવતી નહેાતી.' ગુપ્તોના સમય કરતાં આ જમાનાની સજાએ વધારે સખત હતી. ગંભીર ગુનાએ માટે અને સંતાન ધર્મ અજાવવામાં નિષ્ફળ જનારને નાક, કાન, હાથ કે પગના છેદની સજા કરવામાં આવતી હતી, પણ ઘણીવાર એ સજાને બદલે દેશવટાની સજા કરવામાં આવતી હતી. નાના ગુના માટે દંડ કરવામાં આવતા હતા.સત્યના નિર્ણય માટે, પાણી, અગ્નિ, ઝેર કે વજનની પરીક્ષા કાર્યસાધક સાધને તરીકે બહુમાન્ય ગણાતાં હતાં અને ચીની યાત્રીએ પણ પોતાની પસંદગી તથા સંમતિ સાથે તેનાં વર્ણન કર્યાં છે.
જાહેર બનાવાની નેધ માટે ખાસ નીમેલા અમલદારે એ લીધેલી જાહેર બનાવાની સરકારી નોંધા દરેક પ્રાંતમાં રાખવામાં આવતી હતી. સારા તેમજ માઠા અનાવા તથા સંકટા અને શુભ બનાવેાની નોંધ લેવી એ તેમનું કામ હતું. મેટા ઐતિહાસિક લેખાના લખનારા એ નોંધાને જોઈ લખતા હતા એ તેા નિઃસંદેહ વાત છે, પણ તેમાંના એક પણ નમૂના બચવા પામ્યા નથી.
સરકારી નોંધા
કેળવણીના બહુ બહેાળા પ્રસાર હતા એમ દેખાય છે. ખાસ કરીને બ્રાહ્મણામાં તથા બૌદ્ધ સાધુઓમાં તેનેા બહુ પ્રસાર થયા હતા,
