________________
હર્ષનું રાજ્ય ઇ.સ. ૬ ૦ ૬ થી ૬ ૪૭
છે અને રાજદરબારમાં પણ વિદ્યાને માન આપકેળવણી અને વામાં આવતું હતું. રાજા હર્ષ સાહિત્યનો ઉદાર સાહિત્ય
આશ્રયદાતા હતા એટલું જ નહિ પણ એ પિતે
એક નિપુણ લહીઓ અને સારો પ્રતિષ્ઠિત લેખક હતો. એક વ્યાકરણના પુસ્તક ઉપરાંત ત્રણ હયાત સંસ્કૃત નાટક અને બીજા કેટલાંક પરચુરણ કાવ્ય તેની કલમની પ્રસાદી રૂપ ગણાય છે. એ ગ્રંથની રચનામાં કાંઈ નહિ તે તેનો મોટો હિસ્સો હતો એ વાત માનવા માટે આંચકો ખાવાને કાંઈ કારણ નથી, કારણકે પ્રાચીન હિંદમાં રાજલેખકે કાંઈ વિરલ નહોતા. એમાંનું એક નાટક “નાગાનંદ' જેનો વિષય સંસ્કારી બૌદ્ધ પુરાણકથા છે તેની, હિંદી નાટકોમાંની ઉત્તમ કૃતિઓમાં ગણના થાય છે; અને બીજાં નાટકે “રત્નાવલી” તથા “પ્રિયદર્શિકા'માં જોકે નવસર્જન નથી તો પણ વિચાર અને ભાષાની સાદાઈ માટે તે ખૂબ પ્રશંસા પામેલાં છે.
હર્ષના દરબારમાંની વિદ્વાનોની માળાનો મેર હતો બ્રાહ્મણ કવિ બાણ. તેના આશ્રયદાતાનાં પરાક્રમોનો પ્રશસ્તિમય અહેવાલ આપતી
ઐતિહાસિક નવલિકાનો તે લેખક હતો. એનવભાણ લિકા ઘણી જ કુશળતા ભરી છતાં અણખત
ઉત્પન્ન કરે એવી કૃતિ છે. એ ઘણી ખરાબ રૂચિને અનુસરીને રચાયેલી છે છતાં તેમાં વચ્ચે વચ્ચે વખાણવા જેવા અને તાદશ વર્ણનના ફકરા આવેલા છે. જે માણસ સેનાપતિ કંધગુપ્તને તેના રાજાની વંશાવલિ જેવું લાંબું નાક હોવાનું લખે છે તેની પર આખા સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં એક બહુ અણછાજતી ઉપમા આપનારનો આરોપ બહુ વ્યાજબી રીતે ચઢાવી શકાય એમ છે. પણ એ જ માણસ વધારે સારી કૃતિ પણ કરી શકતો હતો અને રાજાના મરણકાળની વેદનાનું ચિત્ર આપતાં તે જરાય શક્તિની ઉણપ બતાવતું નથી. “અનાથતાએ તેને પોતાના હાથમાં લીધો હતો, દુઃખે તેને પિતાનું ક્ષેત્ર બનાવ્યો હતો, ક્ષયે તેમાં પોતાનું રાજ્ય સ્થાપ્યું હતું અને અશક્તિએ તેમાં
