________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ અશોકના છેલ્લા વંશજ તરીકે વર્ણવાયેલા મગધના પૂર્ણવર્મા નામના એક સ્થાનિક રાજાએ થોડા સમય પછી એ બેધિવૃક્ષ ફરીથી વાવ્યું કારણકે અશોકના વંશજ હોવાને કારણે તેના મહાન પૂર્વજના અતિ આદરને પામેલી વસ્તુને માન આપવા તે ખાસ બંધાયેલો હતો.
હ્યુએન્સાંગ અને તેની જીવનકથા લખનારે આપેલી વિગતે સાબિત કરે છે કે કોઈ કોઈ વાર બૌદ્ધ સંપ્રદાયની બંને શાખાઓ વચ્ચે
સંબંધ બહુ કડવાં વેરઝેરનો હતે. વળી પિતાના સાંપ્રદાયિક વેરઝેર બૌદ્ધ હરીફે પર રાજકૃપા વરસતી જોઈ પ
રાણિક હિંદુઓના દિલમાં પણ એવી જ ભૂંડી લાગ ભભૂકી ઊઠતી હતી. પ્રાચીન હિંદમાં ધર્મની બાબતમાં સંપૂર્ણ મતાંતરસહિષ્ણુતા પ્રવર્તતી હતી, એવી મતલબનાં સાધારણ કથનો કાંઈક સાવચેતીથી સ્વીકારી શકાય એમ છે એ વાત તો આથી તદ્દન સાફ સમજાઈ આવે છે. સરકાર તરફથી સંપ્રદાયે ઉપર થતા જુલમો તેમજ સાંપ્રદાયિક કડવાશનાં લોકોમાં ચઢી આવતાં ઊભરણે વખતેવખત થઈ આવતાં હતાં, જોકે તે બહુ વારંવાર થતાં નહિ.
સંપૂર્ણ ધાર્મિક સહિષ્ણુતા તથા સમતાના સિદ્ધાંતનો હર્ષે જાતે કેટલીક વાર ભંગ કરેલો છે. અકબર અને બીજા હિંદી સમ્રાટો પેઠે
તેને પણ હરીફ ધર્માચાર્યોના ઉપદેશ અને વાદ ધર્મ-વિવાદે સાંભળવા ગમતા અને બૌદ્ધ સંપ્રદાયની
મહાયાન શાખાની પુષ્ટિમાં તે વિદ્વાન ચીની મુસાફરની દલીલો તે બહુ આનંદથી સાંભળતો. એ શાખાના સિદ્ધાંતોથી તે પરિચિત નહોતો એમ જણાય છે. સ્ત્રીઓને પુરુષોથી એલાહેદી રાખવાની મુસલમાનોના પક્ષપાતને પામેલી પદ્ધતિની સાંકળથી પ્રાચીન હિંદી સમાજ સરખામણીમાં મુક્ત હતો. એના જાણવાજોગા દષ્ટાંત તરીકે એ તથ્ય છે કે ચીની ધર્મગુનાં વ્યાખ્યાન સાંભળવા રાજાની બાજુમાં તેની વિધવા બહેન બેસતી હતી અને એ વિવાદથી નીપજત આનંદ ખુલ્લા દિલથી બતાવતી હતી. આગળ જણાવી ગયા છીએ
