________________
૮૯.
હર્ષનું રાજ્ય ઈ.સ. ૬ ૦ ૬ થી ૬ ૪૭ નહિ જેવો ખ્યાલ તેણે રાખ્યો હતો. આપણને કહેવામાં આવે છે કે “પુણ્યના વૃક્ષને તેણે એવા તો વિસ્તારથી ઉછેરવાનો યત્ન કર્યો કે તેણે અન્ન અને નિદ્રાને પણ વિસારે મૂક્યાં અને પાંચે હિંદમાં કઈ પણ જીવની હિંસા કરવાની તેમ જ બરાક તરીકે માંસનો ઉપયોગ કરવાની મના કરી અને તેમ કરનારને માટે માફીની આશા વગર દેહાંતદંડની સજા નક્કી કરી.
અશોકે સ્થાપેલી સંસ્થાઓના નમૂના ઉપર મુસાફર, ગરીબ તથા દર્દીઓના ઉપયોગ માટે આખા રાજ્યમાં ધર્માદા સંસ્થાઓ સ્થાપવામાં
આવી હતી. શહેરોમાં તેમજ ગામડાંઓમાં ધર્મપરે૫કારની અને શાળાઓ બાંધવામાં આવી હતી. ત્યાં અનાજ ધર્મની સંસ્થાએ પાણી પૂરા પાડવામાં આવતાં અને આપત્તિમાં આવી પડેલાઓને ઉદાર હાથે દવા પૂરી પાડવા વૈદો રાખવામાં આવ્યા હતા. પોતાના આદર્શરૂપ પૂર્વગામીનાં અનુકરણમાં તેણે હિંદુ દેવતાઓની પૂજા તેમજ બૌદ્ધ પૂજાવિધિ માટે સંખ્યાબંધ ધાર્મિક સંસ્થાઓ સ્થિર કરી. તેના જીવનના અંત ભાગમાં રાજ્યકૃપા મોટે ભાગે બૌદ્ધસંસ્થાઓ ઉપર ઊતરી હતી, અને પવિત્ર ગંગાને કિનારે સંખ્યાબંધ મઠ તથા સો સો ફીટ ઊંચા સંખ્યાબંધ સ્તૂપો બાંધવામાં આખ્યા. હતા. આ બે બાંધકામ પૈકીનાં બીજાં બહુ તકલેદી હતાં એમાં કાંઈ જ શંકા નથી. તે મુખ્યત્વે લાકડાં તથા વાંસના બનાવેલા હોવાથી તેમનાં કાંઈ જ અવશેષ કે નિશાન રહ્યાં નથી. પણ સ્તૂપ ગમેતેવા તકલેદી હોય તો પણ જેમ તેની સંખ્યા વધારે તેમ તેનું પુણ્ય વધારે એવું હતું. જોકે હર્ષ અને હ્યુએન્માંગના સમયમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાયનું બળ દેખીતી રીતે ઘટતું જતું હતું છતાં તે સંપ્રદાયના સાધુઓ તે સમયે હજુ મોટી સંખ્યામાં હતા અને એ મઠમાં વસતા સાધુઓ તે યાત્રીની ગણત્રી મુજબ લગભગ બે લાખ જેટલા હતા. આવા મેટા પ્રમાણની બૌદ્ધ સંઘની આબાદી હોવાથી રાજાને તેના પ્રત્યે ઉદારતા બતાવવાની પુષ્કળ તક મળતી હતી.
