________________
૭૬
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ ધ્રુવભટ્ટને સુલેહની માંગણી કરવાની, વિજેતાની પુત્રીને હાથ સ્વીકારવાની અને તેના ખંડઆ રાજાની સ્થિતિમાં રહી સંતોષ માનવાની ફરજ પડી હતી. એજ ચઢાઈમાં આનંદપુર, કિચ અથવા કચ્છ અને સોરઠ અથવા દક્ષિણ કાઠીઆવાડના મુલક અથવા રાજ્યોને તેણે વશ કર્યાનું માની શકાય એમ છે. ઇ.સ. ૬૪૧માં તે એ બધાં મોલાપ અથવા પશ્ચિમ માળવા જે પહેલાં વલ્લભીને તાબે હતું તેનાં પેટા રાજ્યો હતાં.
તેના અમલનાં પાછલાં વર્ષોમાં હર્ષની આણ નેપાલ સાથેના ગંગાના આખા પાત્ર પર, હિમાલયથી નર્મદા સુધી, તેમજ માળવા,
ગૂજરાત અને સૌરાષ્ટ્ર પર નિષ્કટક પ્રવર્તતી હના રાજ્યને હતી. અલબત્ત રાજ્યવહીવટની વિગતે સ્થાનિક વિરતાર રાજાઓના હાથમાં રહેતી હતી, પણ પૂર્વમાં
છેક દૂર આવેલા આસામ અથવા કામરૂપનો રાજા પણ એ અધિરાજની આજ્ઞાને વશ વર્તતું હતું અને છેક પશ્ચિમમાં આવેલા વલ્લભીને રાજા, અને તેને જમાઈ પણ શાહી રસાલામાં હાજર રહેતો હતો.
અથવા પંજાબે આપણને તેનો શક સંવત્ આપે અને હિંદના બીજા ભાગોની પેઠે બંગાલીઓએ તે સ્વીકાર્યો. બંગાળાની શિષ્ટતા–નવી વિદ્યા-ખાસ કરીને ન્યાય કે જેનાથી નદીઆના તેલો” આખા હિંદમાં પંકાતાં થયાં તે મગધના યશસ્વી દિનો પૂરા થતાં, અને તે પૂર્વ હિંદને પ્રકાશ આપતું બંધ થયું તે જમાનામાં મિથિલામાંથી આવ્યાં. કલિંગ અથવા ઓરિસ્સા જેડે તો બંગાલા ભૂતકાળમાં છોડ્યું વછૂટે નહિ એવા સંબંધથી જોડાયેલું હતું. આપણું અવતારી પુરુષ ચૈતન્યદેવના ભક્તો બંગાળા કરતાં ઓરિ
સ્સામાં વધારે છે. આથી આપણને જણાય છે કે તે સમયે આર્યાવર્તના પાંચ વગવાળા પ્રાંતો “પાંચગૌડ” તે નામે ઓળખાતા હતા અને જૂના જમાનામાં તેઓ એક એકના ખૂબ ગાઢા સંસર્ગમાં આવેલા હતા અને હાલના કરતાં વધારે છૂટથી વિચારે અને આદર્શોને વિનિમય કરતા હતા (દિનેશચંદ્ર સેન હિસ્ટરી ઓફ બેંગાલ લેંગવેજ એન્ડ લિટરેચર કલકત્તા યુનિવ, ૧૯૧૧.)
