________________
હર્ષનું રાજ્ય ઈ.સ. ૬ ૦ ૬ થી ૬ ૪૭
૭૫ જીતોના વિસ્તારમાં હર્ષની સ્પર્ધા કરતો હતો ચૌલુકય પુલકેશી અને હર્ષ જેમ ઉત્તર હિંદમાં સર્વોપરી રાજા બીજાને હાથે હાર હતો તેવી રીતે દક્ષિણના સર્વોપરી રાજાના ઈ.સ. ૬૨૦ પદે તે પહોંચ્યો હતો. હવે પછીનાં પ્રકરણમાં
તેનાં પરાક્રમેની નોંધ લેવામાં આવશે. ઉત્તરનો સમ્રાટ રાજીખુશીથી આવા બળવાન પ્રતિસ્પર્ધીની હયાતી સાખી શક્ય નહિ. તેણે તેને ઉથલાવી નાખવાનો યત્ન કર્યો. આથી બધા દેશોમાંના ઉત્તમ સરદાર સાથે અને પાંચ હિંદની સેના સાથે તે જાતે તેની પર હુમલો કરવા આગળ વધ્યો. પણ તેને યત્ન નિષ્ફળ થયો. દક્ષિણના રાજાએ નર્મદાના ઘાટોની એવી તો ખબરદારીથી ચોકી કરી કે હર્ષને હારી નિરાશ થઈ પાછા ફરવાની અને તે નદીને પિતાની સરહદ તરીકે સ્વીકારવાની ફરજ પડી. આ ચઢાઈનો સમય આશરે ઈ.સ. ૬ર૦નો નક્કી કરી શકાય.
વલ્લભી સાથેનો વિગ્રહ ઈ.સ. ૬૩૩ કરતાં મોડો અને ઈ.સ. ૬૪૧ કે ૬૪રમાં હ્યુએન્સાંગે પશ્ચિમ હિંદની મુલાકાત લીધી તે પહેલાં
થયો જણાય છે. એ વિગ્રહના પરિણામમાં વલભી સાથેને ધ્રુવસેન (ધ્રુવ ભટ્ટ) બીજાની સંપૂર્ણ હાર થઈ વિચાર્યું અને તે ભરૂચના રાજાના મુલકમાં નાશી ભરાયો.
એ ભરૂચને રાજા ઘણું કરીને ચૌલુક્ય સમ્રાટની બળવાન સહાય પર આધાર રાખતો હતો. આગળ કહ્યું છે તેમ
૧ “પચગૌડ” અથવા “પંચહિંદ' એટલેકે સારસ્વત (પંજાબ), કાન્યકુબ્ધ (કનેજ), ગૌડ (બંગાળા), મિથિલ (દરભંગા) અને ઉત્કલ (ઓરિસ્સા) એ પાંચ હાલના કરતાં તે સમયે એક એક જોડે વધારે નિકટ સંબંધ ધરાવતા હતા. બંગાલીઓ આર્યાવર્તના બીજા ભાગના લોકો જોડે બહુ ગાઢ સંબંધ ધરાવતા હતા એમ જણાય છે. જૂનાં બંગાલી કાવ્યો પાંચાલીના સામાન્ય નામથી ઓળખાય છે. આ શબ્દ બતાવી આપે છે કે જૂનાં બંગાલી કાવ્યોના કેટલાક છંદ માટે તો આપણે પાંચાલ કે કનોજના ઋણી છીએ. સારસ્વત
