________________
પરિશિષ્ટ ન
વસુબંધુ અને ગુપ્ત પ્રખ્યાત બૌદ્ધ લેખક વસુબંધુના સમયનિર્ણયનો વિકટ પ્રશ્ન તેમજ તેની સાથે સંબંધ ધરાવતા, વસુબંધુને જે ગુપ્ત રાજાઓ જોડે
ગાઢ સંબંધ હતો તેની સ્પષ્ટ ઓળખના પ્રકને પુસ્તસૂચિ ઘણી લંબાણ ચર્ચા તથા વિશાળ મતભેદને
જન્મ આપ્યો છે. વસુબંધુના મોટાભાઈએ આ પ્રસંગે રચેલા ગાચાર્ય ભૂમિશાસ્ત્રોને ઈ.સ. ૪૧૪ થી ૪૨૧ ની વચ્ચે ધર્મરક્ષે કરેલા થોડા ભાગના તરજૂમાના, તેમજ કુમારજીજેનો તરજૂમો કરેલો છે તે હરિવર્માની મહાન કૃતિના સમયનિર્ણય પર નયલ પેરિએ સંખ્યા ધ ચીની પુસ્તકોને આધારે આપેલી દલીલો તેમજ બીજા પુરાવા બતાવી આપે છે કે વસુબંધુ એંશી વર્ષની વયના થયા હતા. તે ચોથા સૈકામાં થઈ ગયા હશે અને એ સૈકાનો પહેલો અર્ધ ભાગ પૂરો થતાં મરણ પામ્યા હશે. મસ્યુરિનની માન્યતા ખરી છે અને એમાં કોઈ પ્રશ્ન જેવું નથી. | ગુપ્તો જોડેના વસુબંધુના સંબંધની બાબતમાં ઈ.સ. ૫૪૬ થી ૬૯ સુધીમાં પુસ્તક લખનાર વામન પરમાર્થની તથા ઘણું કરીને ઈ.સ. ૬૩૧માં વસુબંધુના જન્મસ્થાન પેશાવરમાં પિતાની નોંધ લખવા માંડી ઈ.સ. ૬૪૮માં પોતાનું પુસ્તક પુરૂં કરનાર હ્યુએન્સાંગ એમ બે જણની સાહેદી મોજૂદ છે. આ પુસ્તકની ત્રીજી આવૃત્તિમાં મેં એ પ્રશ્નની પૂરી ચર્ચા કરી છે.
આ સાહેદી ઉપરથી એ હકીકત તરી આવે છે કે જે ગુપ્ત રાજાને આશ્રય તેને હતો તે વિદ્વાન અને કલાસંપન્ન રાજા સમુદ્રગુપ્ત હતે. ચોક્કસ રીતે વિક્રમાદિત્ય” તરીકે જાણીતા થયેલા ચંદ્રગુપ્ત પહેલાને એ પુત્ર અને વારસ હતો. ચંદ્રગુપ્ત પહેલાએ એ ઉપાધિ ખરેખર ધારણ નહિ કરેલી હોય તો પણ પ્રણાલીએ તેને તે લગાડી
