________________
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય (ચાલુ) અને સફેદ હુનો
૩૫ કવિ કાલિદાસનું નામ લોકકથામાં હમેશ જોડવામાં આવેલું જોવામાં આવે છે એ હકીકતને ઠરેલ ચર્ચા ઉપર જણાવેલી રીતે વ્યાજબી ઠરાવે છે.
વિશાળ અર્થમાં સમજતાં ગુપ્તવંશ ઈ.સ. ૩૦૦થી ઈ.સ. ૬૫૦ સુધીનો ગણાય. વધારે ખાસ અર્થ કરતાં તેની સમયમર્યાદા
ચોથો અને પાંચમો સૈક ગણાય. આ યુગ અનેક ગુપ્તયુગની ક્ષેત્રોમાં અસાધારણ બુદ્ધિપ્રવૃત્તિનો યુગ હતો. બુદ્ધિપ્રવૃત્તિ ઇંગ્લેંડના ઇતિહાસમાં એ યુગને કાંઈક અંશે
મળતો યુગ હોય તો તે ઇલિઝાબેથ તથા ટુઅર્ટ રાજાઓનો યુગ ગણી શકાય. ઈગ્લંડમાં જેમ બીજા બધા નાના દીવાએની સરખામણીમાં શેકસ્પીઅર એક મહાન ઝગઝગતા દીવા જેવો ચમકી રહ્યો હતો, તેમ આ યુગમાં કાલિદાસના પ્રખર તેજ આગળ બીજા બધા સાહિત્યદીવડા ઝાંખા થઈ ગયા હતા. શેકસ્પીઅરે તેનાં
૧ કાલિદાસ પશ્ચિમ માળવાની નાની નદીઓ અને બીજી વિગતોની એટલી બધી વિગતવાર અંગત માહિતી ધરાવતો જણાય છે કે મોટે ભાગે તે મંડસોરનો (દાસપુ૨) અથવા તો તેની પડોશના કોઈ સ્થાનને રહેવાસી હશે એમ જણાય છે. આ જ કારણે તે ઉજજેનને દરબાર તેમજ તે પાટનગરમાં દ્રિત થયેલા ધમાલભર્યા જીવનના નિકટ પરિચયમાં આવ્યો હતો. (એમ. એમ. હરપ્રસાદ શાસ્ત્રી. જે. બી. એ. રીસ. સ. પુસ્તક પૃ. ૧૯૭–૨૧૨).
કાલિદાસનો સમય હાલના જમાનામાં બહુ ચર્ચાનો વિષય થઈ પડેલ છે અને ૧૯૧૧ના નવેમ્બર સુધીની ચર્ચાનું એકીકરણ અને ઉપસંહાર બી. લીબકે “ડાસડેટમ ડેસ કાલિદાસ” નામના લેખમાં કરેલું છે. (ઇડેજર્મન ફરશંગન, સ્ટ્રાસબગ, બાન્ડ * * * (૧૯૧૨) ૫. ૧૯૮ થી ૨૦૩). તે પહેલાના ઉલ્લેખ નીચે મુજબ છે: મૅકડોનલ્ડ; “હિટરી ઑફ સંસ્કૃત લિટરેચર. (૧૯૦૦). પૂ. ૩૨૪. જેમાં કાલિદાસને પાંચમા સૈકાના પ્રારંભમાં મૂકેલો છે. કીથ (જે. આર. એ. એસ., ૧૯૦૯ પૃ. ૪૩૩–૯) એને ચંદ્રગુપ્ત બીજાના રાજ્યમાં મૂકે છે. જો કે રઘુવંશમાં આવતો હનોનો ઉલ્લેખ એ
