________________
૩૮
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ આપે છે. પરંતુ હાલની શોધળાને પરિણામે પાંચમા તથા છઠ્ઠા સૈકામાં બંધાયેલાં બૌદ્ધ તેમજ બ્રાહ્મણ સંપ્રદાયનાં સંખ્યાબંધ ભવ્ય મકાનોની હયાતીના પુષ્કળ પુરાવા મળ્યા છે. ઇસ્લામી ટોળાંઓની આવજાના માર્ગથી દૂર આવેલી, તાડી જગાઓમાં મોટા પાયા પર રચાયેલાં શિલ્પકામના છેડા નમૂના આજ પણ જોવામાં આવે છે. વળી તે યુગનાં બચી રહેલાં નાનાં નાનાં મંદિરે તે સાધારણ સારી સંખ્યામાં મળી આવે છે. તે યુગમાં શિલ્પકળાનો ખૂબ સફળતાથી મોટા પાયા પર ઉપયોગ કરવામાં આવતું હતું એ કથનને વ્યાજબી ઠરાવવા પૂરતી માહિતી અત્યારે આપણને છે.
હિંદમાં શિલ્પકળાની આનુષંગિક કળા તરીકેનું સ્થાન લેતી તથા તેની સાથે નિકટ સંબંધ ધરાવતી પ્રતિભાવિધાનની કળા ઘણી પૂર્ણતાની
સ્થિતિએ પહોંચી હતી, પણ એ બીના અત્યાર પ્રતિમાવિધાન, પહેલાં કોઈને લક્ષમાં આવી નથી. તેના ચિત્રકળા અને ઉત્તમ નમૂના ખરેખર એટલા બધા સારા છે પંચીગરની કળા કે હિંદી શિલ્પીઓના પ્રયત્નોમાં તે ઊંચામાં ઊંચું
સ્થાન લે એવા છે. અજંતાની ભીંત પરનાં ઝાલરચિત્રોમાંના કેટલાક ઉત્તમ નમૂના અને તેને મળતા લંકામાં સિગિરીયના કળાનમૂના (ઈ.સ. ૪૭થી૯૭)ના દષ્ટાંતવાળી ચિત્રકળાનો, શિલ્પકળાના જેટલી જ અથવા તેથી પણ વધારે સફળતાથી ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો. હિંદુ રાજાઓએ પાડેલા સિકકાઓમાં કેટલાક સેનાના ગુપ્તસિક્કાઓ જ કળાની કૃત્તિઓ ગણાવા લાયક છે.
ત્યારે એ તો દેખીતું જ છે કે ગુપ્તવંશના શક્તિશાળી અને લાંબી કારકીર્દિવાળા સમ્રાટોના અમલમાં બધાં ક્ષેત્રોમાં અસાધારણ બુદ્ધિ
પ્રવૃત્તિનો ઉછાળો આવી ગયા હતા. રાજાઓના ગુણયુગના સજીવ- અંગત આશ્રયની બેશક ઘણી અસર હતી પણ પણાનાં કારણે આવાં પરિણામો લાવવાને માટે વધારે ઊંડાં
કારણ પણ કાર્ય કરતાં હશે જ. અનુભવ એમ
