________________
૩૬
હિંદુસ્તાન ને પ્રાચીન ઇતિહાસ અમર નાટકો ન લખ્યાં હાત તાપણ લિઝાબેથના યુગનું સાહિત્ય સારી રીતે સમૃદ્ધ રહેત તે જ રીતે જે કાલિદાસની કૃતિએ કાળચક્રમાંથી બચવા ન પામી હાત તેપણ સાહિત્યની અભિવૃદ્ધિમાં એ યુગ અસાધારણ રીતે ફળદ્રુપ હતેા એવું પૂરવાર કરે એવી બીજા ઘણા લેખકાની કૃતિએ પૂરતા પ્રમાણમાં રહી હેાત.
સાહિત્ય
હિંદી નાટકામાંના અતિ રાચક નાટકો પૈકીનું એક જાણવા જેવું નાટક ‘મૃચ્છકટિક’ છે. એ નાટકની રચનાના સમય હાલમાં પાંચમા કે છો સૈકા ગણાય છે અને કદાચ તેથી પણ તે કાંઈક વહેલા હાય. તેના જેવું જ બીજું એક ધ્યાન ખેંચે એવું નાટક ‘મુદ્રા રાક્ષસ' છે. તેમાં ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યે નંદ રાજાની પાસેથી રાજ્યસત્તા બળજબરીએ બથાવી પાડવાની વાત આવે છે. એ નાટક પણ કદાચ ઉપલા જેટલું જ પ્રાચીન હશે. પ્રેા. ડિલબ્રેન્ટ ઇ.સ. ૪૦૦ના અરસામાં મીજા ચંદ્રગુપ્તના
પુસ્તકને તેટલા વહેલા સમયમાં મૂકવાનું કામ અધૂરૂં કરે છે. (જીએ જે. આર. એ. એસ., ૧૯૦૯ પૃ. ૭૩૧-૯; અને ઇન્ડિ. એન્જિ. ૧૯૧૨ પૃ. ૨૬૫). હાનલેને વાદ કાલિદાસના સક્રિય જીવનને છઠ્ઠા સૈકાના પહેલા અર્ધ ભાગમાં મૂકે છે (જે. આર. એ. એસ., ૧૯૦૯ પૃ. ૧૧૨) પણ તેને કોઇના ટકા નથી અને મને તે ભૂલભરેલા અનુમાનના પાયા પર ઊભેા કરેલા જણાય છે. કાલિદાસના કવિજીવનની શરૂઆતનાં વર્ણનાત્મક કાવ્ય ‘ઋતુસંહાર’ અને ‘મેઘદૂત’ ઈ.સ. ૪૧૩ પહેલાં એટલે કે ચંદ્રગુપ્ત ખીજો ગાદીએ હતા તે અરસામાં લખાયાં ાય એ અસંભવિત નથી, પણ મને એમ માનવાનું મન થાય છે કે ઈ.સ. ૪૧૩ થી ૫૫ સુધીનું કુમારગુપ્ત પહેલાનું રાજ્ય તેની પાછળની કૃતિઓને સમય હશે અને તેની આખી કવિ કારકીર્દિ તે રાજ્યની મર્યાદાની અંદર આવી ગઈ હશે. સંભવ છે કે સ્કંધગુપ્તના રાજ્યારોહણ પછી પણ એનું કાવ્યા રચવાનું કામચાલુ રહ્યું હોય; પણ ગુપ્ત સત્તા તેના પૂરબહારમાં હતી તે અરસામાં પાંચમા સૈકામાં તે થઈ ગયા એ વાતમાં તે મનેજરાપણ શંકા નથી. કાલિદાસની કૃતિઓના સાલવારી ક્રમ માટે જુએ. એમ. એમ. હરપ્રસાદ શાસ્ત્રી જે.બી. એ. રીસ. સેા. પુસ્તક ii પૃ. ૫૭૯–૮૯માં).
