________________
ગુ મસા શ્રી જ્ય (ચાલુ) અને સફેદ હુનો
૩૯ સિદ્ધ કરે છે કે, જુદી જુદી ઢબની સંસ્કૃતિઓને સંપર્ક અથવા સંઘર્ષણ એ બુદ્ધિ કે કળાની પ્રગતિનું અતિ પ્રબળ પ્રેરક બળ છે, અને ગુપ્ત યુગમાં થયેલી આગળપડતી અને ધ્યાન ખેંચે એવી સિદ્ધિઓ, મુખ્યત્વે, તેના મુલકની પૂર્વ તથા પશ્ચિમે આવેલી પરદેશી સંસ્કૃતિઓના સંપર્કને પરિણામે થયેલી છે એવો મારો મત છે. ચીન દેશ જોડે સતત વ્યવહાર ચાલુ હતો એ બાબતના પુરાવા પુષ્કળ છે, રોમન સામ્રાજ્ય જોડેના વ્યવહારના સ્વતંત્ર અને સીધા પુરાવા જેકે પ્રમાણમાં એટલા બધા નથી. તો પણ એ વ્યવહાર હતો એ વાતની તકરાર ઉઠાવી શકાય એમ નથી. ચંદ્રગુપ્ત બીજા વિક્રમાદિત્ય ચોથા સૈકાના અંત ભાગમાં માળવા અને સૌરાષ્ટ્ર કે કાઠીઆવાડ જીતી લીધાં તેથી પશ્ચિમ હિંદના પ્રદેશ અને ઉત્તર હિંદ વચ્ચેનો વ્યવહારનો માર્ગ મોકળો થયો, અને યુરોપીય
ખ્યાલના સંસર્ગમાં આવવાની સારી સવડ મળી. આર્યભટ્ટના જ્યોતિષ ઉપર અક્ઝાંડિયાના વિદ્યામકેની અસર હતી એ નિઃસંદેહ વાત છે અને ગુપ્ત રાજાઓએ રોમન સિકકાઓની નકલ કરી હતી એ પણ એટલું જ દેખીતું છે. સાહિત્ય અને કળાની બાબતમાં, પરદેશી અસરના કાયેનો પુરાવો જડ જરૂર વધારે મુશ્કેલ છે, પણ મારા મનમાં તો એવા કાર્યનું ખરાપણું સારી રીતે સિદ્ધ થયેલું છે. દાખલા તરીકે દેવગઢ આગળના શેષશાયી વિષ્ણુનાં શિલ્પવિધાન અને સ્ટોકહોમમાં એન્ટીમીયન જેવી ગ્રીક-રોમન કૃત્તિઓના વર્ગ વચ્ચેનો સંબંધ ઈન્કાર એ અઘરું છે. આ જગાએ એ વિષયનું વધારે અન્વેષણ કરવું અશક્ય છે, પણ ગુપ્તયુગમાં થયેલો જાણવાજોગે બુદ્ધિ અને કળાનો આવિર્ભાવ મોટે ભાગે હિંદ તથા રોમન સામ્રાજ્યની સંસ્કૃતિઓના પરસ્પર સંસર્ગને લીધે થયો હતો. એના જમા થયેલા પુરાવા, એ વિષયના શોધકને બતાવી આપવા અમારી નોંધોમાં ઉલ્લેખ જરૂર શક્તિવાન થશે. કેટલાક ચર્ચકોની એવી ધારણા છે કે અજંતાના ભીત્તિ ઝાલર ચિત્રોમાં ચીની ખ્યાલોના અંશ દેખાય છે અને તે કદાચ ખરા પણ હોય.' ૧ “મચ્છકટિકની સાલ નક્કી થઈ નથી. પ્રો. સીલવેન લેવિ અટકળ કરે
