________________
૬૨
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ તથા કચ્છના રાજ્યવહીવટના પ્રકાર બાબત એ યાત્રી એક શબ્દ પણ ઉચ્ચારતો નથી. એનું દેખીતું કારણ એ જણાય છે કે એ પ્રાતને વહીવટ શ્રીહર્ષના વતીને કરવામાં આવતા હતા અને છઠ્ઠા સૈકાની આખરમાં એ જ હર્ષને પિતા માળવાના રાજા સાથે લહ હતો. મોલાપો તથા તેને બીજા પ્રાંત સૌરાષ્ટ્રની વચ્ચે આવેલા વલ્લભી મુલકના રાજા તરીકે ધ્રુવ ભટ્ટનો નિર્દેશ કરવામાં આવે છે. તેની સમજૂતિ એવી આપી શકાય એમ છે કે હ (શિલાદિત્યે) તેના જમાઈને અધે સ્વતંત્રપદ ભોગવવા દીધું હતું અને માત્ર વલ્લભી ઉપર જ નહિ પણ મેલાપો અને તેના તાબાના પ્રાંત ઉપર પણ તેનો અંધકાર હતો.
સ્થાનિક નેંધાના અભ્યાસ ઉપરથી હ્યુએન્સાંગનું ધ્યાન ધ્રુવભદના કાકા શિલાદિત્યના ઇતિહાસ તરફ ખેંચાયું. સાઠ વર્ષ પહેલાં એ
મેલાપનો રાજા હતો. એ રાજા તેનાં ડહાપણ મેલાપેને રાજા તથા ઝીણી બુદ્ધિ માટે બહુ જાણતો હતો. એ ચુસ્ત શિલાદિત્ય બૌદ્ધ હતા. જીવરક્ષા માટે તેને એટલી બધી
કાળજી હતી કે પોતાના ઘડા તથા હાથીને પીવાનું પાણી તે ગાળી નંખાવત કે રખેને તે પાણીમાં રહેતાં કોઈ જીવતા જંતુની જીવહાનિ થાય. પિતાના મહેલની જોડે જ તેણે એક બૌદ્ધ મંદિર બાંધ્યું હતું. એ મંદિર તેના કલામય શિલ્પનકશા માટે તેમજ કિંમતી શણગાર માટે જોવા જેવું હતું. એમાં સાત બુદ્ધોની મૂર્તિની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. દર વર્ષે સાધુઓની એક ભવ્ય સભા ભરવાનો તથા તેમાં સાધુઓને ઉદાર હાથે ધર્મભાગ તથા બક્ષિસો આપવાને તેનો રિવાજ હતો. હ્યુએન્સાંગની મુલાકાતના સમય સુધીની એક પછી એક આવતી પેઢી સુધી એ ધાર્મિક પ્રથા ચાલુ રાખવામાં આવી હતી.
આ ધર્મનિષ્ઠ રાજા બૌદ્ધોને ધર્માદિત્ય” એવા બિરૂદને ધારણ કરવાવાળા વલ્લભીવંશનો શિલાદિત્ય પહેલો હતે. એમ નિર્ણય કર
